2.2.1. Lista władców Egiptu według Manethona.

2.2.2. Mity egipskie - opis ogólny

2.2.3. Wierzenia egipskie

 

 

Na polecenia egipskiego króla Egiptu, Ptolemeusza Filadelfosa, około 270  r. p.n.e. kapłan egipski Manethon (gr. Man - Thot, czyli dar boga Thota) zestawił w 3 tomach historię starożytnego Egiptu, w tym listę władców Egiptu. Nazwa oryginału tej pracy to „Aegyptiaca”. W pracy tej Manethon wymienił między innymi bogów i półbogów, którzy panowali długo przed czasem gdy na tronie Egiptu zasiedli po raz pierwszy ludzie a mianowicie jako pierwszy faraon - człowiek o imieniu Min (gr. Menes). W szczegółowej liście królów Manethona znajdują się imiona władców, okresy ich panowania, kolejność dziedziczenia i wiele istotnych informacji o tych władcach. Ale najciekawsze jest to, że wymienia jako pierwszych władców Egiptu bogów i półbogów. Autentyczność „Listy władców” Manethona potwierdza kilka innych dokumentów w tym tzw. Papirus Turyński oraz  Herodot, Flawiusz i wiele innych historyków. Z listy tej wynika między innymi, że:

1-sza boska dynastia władców to 7 następujących bogów, którzy panowali odpowiednio;

Ptach – 9000 lat

Re – 1000 lat

Szu – 700 lat

Geb – 500 lat

Ozyrys - 450 lat

Set – 350 lat

Horus – 300 lat.  W sumie bogowie 1-szej dynastii boskiej panowali 12 300 lat.

Wyżej wymienieni bogowie to słynna egipska Enneada heliopolitańska gdyż do powyższej  grupy dochodzą jeszcze kobiety;  Izyda, żona Ozyrysa i Neftyda, córka Geba i Szu, która była żoną Seta. 

2-ga dynastia boska zapoczątkowana była przez drugiego syna boga Ptaha, Thota i Maat. Ta druga dynastia rządziła 1570 lat.  Uwzględniając te 2 boskie dynastie to bogowie na terenie Egiptu rządzili 13 870 lat.

3-cia  dynastia półboskich władców rządziła Egiptem przez 3650 lat i była to dynastia 30 półbogów. Czyli bogowie i półbogowie rządzili razem 17 520 lat. 

 

Natomiast okres predynastyczny (przed ludzkimi dynastiami władców),  którego ślady poszukują współcześni naukowcy to lata od około 5500 do około 3350 p.n.e. i okres następny - protodynastyczny (ok. 3350 – ok. 3150 p.n.e.). Są to lata trudne do zdefiniowania i są bardzo różnie interpretowane. Ustalono. że w ostatnich latach tego okresu było 350 lat tzw. chaosu, podczas którego nad Egiptem nikt nie panował.

Po tym okresie zaczęły się rządy ludzi. Pierwszym ludzkim faraonem był Min (gr. Mines). Starożytną historię  Egiptu, można podzielić, również między innymi, dzięki Manethonowi  na następujące okresy.

Stare Państwo (ok. 2686–ok. 2181 p.n.e.)

Pierwszy Okres Przejściowy (ok. 2181–ok. 2133 p.n.e.)

Średnie Państwo (ok. 2133–ok. 1786 p.n.e.)

Drugi Okres Przejściowy (ok. 1786–ok. 1567 p.n.e.)

Nowe Państwo (1550–1070 p.n.e.)

Trzeci Okres Przejściowy (ok. 1085–664 p.n.e.)

Okres Późny (664–332 p.n.e.)

Epoka grecka – dynastia Lagidów, zapoczątkowana przez Aleksandra Wielkiego (332–30 p.n.e.)

Okres rzymski (30 p.n.e.–395 n.e.)

Okres początku panowania dynastii zapoczątkowanej przez Mina jest udokumentowany i zaczyna się około roku 3100 p.n.e.. Dlatego cofając się do tyłu według lat panowania wymienionych powyżej poszczególnych dynastii boskich znajdujemy się w roku 20 970 p.n.e. (3100+350+1570+12300), który zapoczątkowała pierwsza boska dynastia, o której pisze Manethon. Rządy faraona Mina zapoczątkowały okres tzw. Starego Państwa, w którym to okresie był wyznawany kult bogów Eneady heliopolitańskiej. Stolicą Egiptu było wówczas Memfis.

Rok 2160 p.n.e. uważany jest przez egiptologów za początek epoki określanej jako Pierwszy Okres Przejściowy  czyli okres między końcem Starego Państwa  a dynastycznym początkiem Średniego Państwa.  W tym to bowiem roku kapłani z Teb napadli na Memfis w celu zdobycia władzy i wprowadzenia jako ogólnopaństwowego kultu boga Re-Amona.

Wiele rożnego rodzaju badań prowadzi do wniosku, że około 10 500 lat p.n.e. Ziemię dotknęła katastrofa ogólnoświatowego Potopu. A zatem w pierwszej dynastii bóg Ptah i jego syn Re panowali przed  Potopem. Następnym w tej dynastii był Szu (Suchość), którego imię może się wiązać z wysuszeniem Ziemi po Potopie a imię Geb („Ten, który spiętrza” lub „Ten, który usypuje ziemię”) wiąże się  z wybudowaniem tam na Nilu. Albowiem w wierzeniach egipskich ludzkość zawdzięcza wysuszenie Egiptu po Potopie bogu Ptahowi, który wybudował tamy i sztuczne katarakty na Nilu. 

Tutaj należy przypomnieć, że w sumeryjsko-babilońskiej „Liście Królów” kapłana babilońskiego, Baroussosa, również jako pierwsi królowie występowali bogowie, których lata rządzenia były liczone w sarach a jedna sara miała 3 600 lat. I również w tej liście wymienione są rządy królów przed i po Potopie. 

Według wierzeń egipskich, ich bogowie przybyli na ich tereny łodzią z południa. Bóg Ptah i inni egipscy bogowie byli nazywani po egipsku „Ntr” – „strażnik, obserwator”. Według zapisów egipskich przybyli do Egiptu z Ta-Ur, („Z dalekiego obcego kraju na wschodzie”). Słowo Ur oznacza „dawny” ale również było konkretną nazwą miasta w Mezopotamii (Sumerze).  Słowo Sumer natomiast oznacza w oryginale kraj „tych którzy obserwują”. Bogowie egipscy przybyli poprzez „Ta-Neter (miejsce bogów)” czyli przez cieśninę morza Czerwonego, którą tak nazwali starożytni Egipcjanie a cieśnina ta łączyła Mezopotamię z Egiptem. Poza tym rasa zamieszkująca deltę Nilu należała do wielkiej cywilizacji śródziemnomorskiej o elementach semito -libijskich a i struktura staroegipskiego języka podobna jest do języka semickiego, który powstał w Sumerze. 

Słowo „Ptah” po egipsku nie ma żadnego znaczenia ale w języku semickim, który pochodzi z Sumeru,  znaczy „Ten, który kształtował rzeczy, rzeźbiąc i otwierając”, czyli oznaczają cechy i epitety sumeryjskiego boga naukowca – Enki. Z porównania wielu tabliczek klinowych niektórzy badacze doszukali się powiązania boga Ptaha z sumeryjskim bogiem Enki (Pan Ziemi). Bóg Enki wchodził a w skład panteonu sumeryjskiego i był w nim jednym z trzech najważniejszych bogów sumeryjskich z jego ojcem Anu i bratem Enlilem. Z tego porównania wynikałoby wówczas, że bóg Re byłby sumeryjskim pierworodnym synem boga Enki o imieniu Marduk, którego kult zaczął panować w Babilonie od około 2000 r. p.n.e.

Natomiast według mitów egipskich bóg Re był pierworodnym synem boga Ptaha i był tym bogiem, który podzielił Egipt pomiędzy dwóch swoich synów. Egipt  Północny (Górny), oddał we władanie Setowi a Dolny, Ozyrysowi. Bóg Re pojawiał się okresowo i uważany był za niewidzialnego boga niebiańskiego a gdy już się pojawił to nazywano go Atum. Jednak wygląda to na jakąś uzurpację, bo jednocześnie był na Ziemi synem boga Ptaha, który przybył do Egiptu z dalekiego górzystego kraju. 

Izyda jest boginią, która była uznawana przez kapłanów heliopolitańskich i niektóre legendy, jako córka Geba ale niektórzy naukowcy uważają że jej pochodzenie w Eneadzie heliopolitańskiej nie jest określone. Była boginią zdrowia, małżeństwa, macierzyństwa  i mądrości.

 

Egipskie symbole bogini Izydy to tron, krowa, rogi krowy, przecinarka do pępowiny i symbol życia. Wszystkie te symbole oprócz krowy i rogów  miała również sumeryjska bogini Ninursag. 

Izyda uratowała, wróciła do życia i uzdrowiła Ozyrysa tak jak kilka razy czyniła to bogini lekarka - Ninursag z bogami sumeryjskimi. 

Izyda zapłodniła się spermą Ozyrysa po jego śmierci i urodziła Horusa, gdy lekarka, Ninursag,  stworzyła człowieka, sądząc po mitach, na zasadzie „technologii sztucznego zapłodnienia”.

Izyda była nazywana „matką bogów” a taką była Ninursag.

Miała symbol tronu na głowie  co znaczyło, że byłą najważniejszą boginią w panteonie  egipskim a taką była Ninursag w panteonie sumeryjskim.

Gdyby faktycznie Izyda okazała się być sumeryjską Ninursag to nie mogła być córką Geba i Nut  bo była siostrą przyrodnią Enki czyli Ptaha, mogła być matką Enshaga czyli Seta, którego według mitów sumeryjskich miała z Enki. Pomimo, że stara mogłaby być matką Horusa zapłodnioną poza ustrojowo spermą Ozyrysa. 

Opracowała: Danuta Sajur

Źródła: „Dwunasta planeta” i „Wojny bogów i ludzi”, Zacharii Sitchina, Encyklopedia Britanica, Wikipedia, strony internetowe poświęcone Starożytności, Religie Wschodu” praca zbiorowa, „ Jak człowiek stworzył bogów” Jerzego Cepika,  „Kiedy bogowie zstąpili na Ziemię” Alana F. Alforda, „Wielka historia powszechna. Państwa Wschodu”  Teofila Narolewskiego i Stefana Przewirskiego

 

Mity egipskie opisują, że w bardzo zaszłych dziejach, Egiptem  rządzili bezpośrednio najpierw bogowie, potem półbogowie. Z wielu inskrypcji, zwłaszcza tych w różnych świątyniach można wywnioskować, że w Egipcie wyznawano wielu  bogów i to jeszcze przed instytucjonalnym powstaniem Egiptu, około 3100 r. p.n.e.. 

Wyobrażenia bogów w Egipcie podlegały ciągłym zmianom, w różnych okresach i na różnych terenach, w zależności od sytuacji politycznej w Egipcie, dominującej grupy społecznej i jej przywódcy. Postacie bogów były łączone i zmieniane, tworzone były lokalne panteony bogów.

Główne wierzenia Egiptu z okresu Starego Państwa można podzielić na 5 wyraźnych grup terytorialnych, wykrystalizowanych z wcześniejszych wierzeń miejscowych:

triada Memfis, niezwykła o tyle, że bogowie nie byli powiązani przed sformalizowaniem triady a nadrzędnym bogiem był Ptah

bogowie; Ptah • Sechmet • Nefertum

triada; z Elefantyny, gdzie głównym bogiem był Chnum (Ptah)

bogowie; Chnum-Satis-Anukis

dziewiątka (Enneada) z Heliopolis, której głównym bogiem był Re/Atum.  

bogowie; Re/ Atum• Szu – Tefnut • Geb – Nut • Ozyrys – Izyda • Set – Neftyda

ósemka (Ogdoada) z Hermopolis, której głównym bogiem był Amon (Re)

bogowie; Nun – Naunet • Huh – Hauhet • Kuk – Kauket • Amon – Amaunet

triada;  z Teb, gdzie głównym bogiem był Amon/Re

Bogowie; Amon-Mut-Chonsu

triada , która powstała w końcowej fazie, kiedy Egipt znalazł się pod wpływem helleńskim: 

bogowie; Ozyrys, Izyda i Horus, którzy walczyli ze swoim wrogiem  Setem

 

Innymi egipskimi bogami głównego nurtu występującymi w różnych lokalnych panteonach byli również; Anubis • Aton • Bastet • Bes • Chepri • Chnum • Chonsu • Hathor • Maat • Min • Montu • Renenutet • Seszat • Sobek • Sokar • Tatenen • Tawaret • Thot • Wadżet

Dwie pierwsze triady bogów egipskich za najważniejszego boga uznawały boga Ptaha, który z analiz porównawczych wielu naukowców i badaczy tabliczek klinowych bliskiego Wschodu oraz heroglifów egipskich okazał się być bardzo podobnym do sumeryjskiego boga Enki. 

Inne wierzenia terytorialne uznawały natomiast za najważniejszego boga Re/Ra z tym, że w różnych ośrodkach ten sam bóg nazywał się Ra, Atum lub Amon, ale ten był synem boga Ptaha/Chnuma czyli Re/Ra okazał się być sumeryjskim bogiem, synem boga Enki o imieniu Marduk. 

Każda część triady miała własny ośrodek kultu. 

Enneada (stgr. ἐννεάς enneas, dopełniacz ἐννεάδος enneados, od ἐννέα ennea "dziewięć"; eg. pesedżet), Dziewiątka bogów – określenie stosowane najczęściej w mitologii egipskiej, oznaczające panteon bogów egipskich. Dziewiątka tych bogów była uznawana za najważniejszą grupę bogów i w zasadzie był to bóg Ra oraz jego bezpośrednia rodzina oraz potomkowie (synowie i wnuki).

W zależności od czasu i miejsca wyznawania religijnego kultu, wyróżniano Wielką Enneadę, Mniejszą Enneadę, Podwojoną Enneadę i wielokrotną, np. Siedmiokrotną Enneadę. Niektórzy faraonowie dokładali do enneady samych siebie, np. Seti I w zbudowanej przez siebie świątyni, czcił enneadę złożoną z sześciu bogów oraz niego samego w trzech osobach. Egipskie słowo "pesedżet", tłumaczone zwykle jako enneada nie musi wcale oznaczać dziewięciu bogów. Niektóre pesedżety, w zależności od lokalnego kapłaństwa. zawierały od siedmiu do dziesięciu bogów. Bardziej więc to słowo pasuje do słowa „panteon”. Czyli widać z tego wyraźnie że wierzenia boskie były wykorzystywane instrumentalnie przez faraonów do celów politycznych.

Najbardziej znana enneada, nazywana jest Wielką Enneadą lub Enneadą z Heliopolis  składa się z następujących bogów:

 ATUMA – jednego z głównych i najstarszych bogów starożytnego Egiptu, którym może być bóg RA/RE

 SZU (Suchość) – syna Atuma,  TEFNUT (Wilgoć) – żony Szu,  ( przyrodnie rodzeństwo)

GEBA (bóg Ziemi, „Ten, który usypuje ziemię”) i NUT (siostra przyrodnia Geba, bogini nieba, ”Rozciągnięty firmament”) –  zostali tak nazwani w związku z czynnościami, które wykonywali kiedy pojawiał się „ptak benu” (patrz „Teksty piramid” i „Księga umarłych”) 

oraz wreszcie wnuków Szu i Tefnut – OZYRYSA, IZYDY (?), SETA oraz NEFTYDY.

Ale tylko Set i Neftyda byli dziećmi Geba i Nut.

Albowiem Ozyrys był synem swego dziadka Atuma/Re i Nut. Izyda według kapłanów heliopolitańskich była córką Szu i Nut.  Jednak według współczesnych badaczy i naukowców jej pochodzenie było nieokreślone a analizy porównawcze mitów sumeryjskich i egipskich pozwalają wyciągnąć wniosek, że egipska Izyda to najważniejsza bogini panteonu sumeryjskiego, NINURSAG –„matka bogów”.

Ozyrys i Izyda mieli syna Horusa. 

 

                             RE/ATUM                          

          _____________I____________________

             I                                                         I

            _I_________________________           I

         GEB (przyrodnie rodzeństwo)   NUT             I

I             I                                 I          I

            I_______I_________       _____I_____ I______

            I             I                                 I          I

            I_______I_________            __ I_____ I______ 

           SET            NETDYDA          SYN?  OZYRYS + IZYDA

                                                                        I             ?(uważana za córkę Thota i Nut)

                                                                        I_______I_______

  HORUS

 

 

W środku bóg Horus z ojcem Ozyrysem i matką Izydą. (Figurka z muzeum Luwr)

 

I dlatego to Ozyrys sądząc po zasadach sukcesji bogów do rządzenia (miał więcej genów boskich gdyż był synem Re z jego córką) był pierwszym i najważniejszym w kolejce do władzy z czym nie mógł pogodzić się Set, który był małżeńskim synem Geba i Nut. Wywołało to w późniejszym okresie wielką wojnę bogów egipskich, w której boga Horusa wspierał jego dziadek Re. Opis tej wojny jest szczegółowo opisany w inskrypcji, która znajduje się na jednej ze ścian wielkiej  świątyni w Edfu.  Tekst ten odnosi się do wcześniejszych jeszcze zapisów i opowiada, jak to ustaliło wielu badaczy, o wojnie pomiędzy Horusem i jego wujem Setem. Wojna ta odbyła się w 363 roku rządów Seta , czyli w czasach gdy rządzili bogowie, na długo wcześniej przed 3100 r. p.n.e..  W wojnie tej zaangażowanych było wielu bogów i jak zapisano w tej inskrypcji, w tym Re i kanaanyjska bogini Asztoret czyli sumeryjska bogini miłości i wojny Isztar. Tekst opisuje tak dokładnie tę wojnę, miejsca w których się odbywała, jej strategię, sposób walki, użyte wojsko i broń, że naukowcy twierdzą, iż inskrypcja ta może być odbierana jako wręcz dokument historyczny i opisuje historyczne zdarzenie. Cechą charakterystyczną tej wojny było to, że bóg Horus wykorzystał w niej zastęp tzw. „metalowych ludzi”, którzy używali metalowej zbroi i broni a on sam przemieszczał się w „uskrzydlonym dysku Re” widząc pola bitew z góry, gdy Re  podróżował swoją „niebiańską łodzią”. Z tekstu wynika również, że w walce tej zwyciężył Horus, który odepchnął wojska Seta na jego własne tereny czyli na półwysep Synaj.

Enneadę tę stworzyli kapłani starożytnego Heliopolis, aby móc wynieść ponad tych bogów boga-słońce Ra/Re. Wiadomo na pewno, że Wielka Enneada pierwszy raz pojawiła się za czasów szóstej dynastii faraonów i przyczyniła się do nasilenia kultu Ra/Re.

Kosmogonia i kosmologia egipskich mitów

Znamy trzy kosmogonie będące w zasadzie różnymi wersjami tego samego zagadnienia czyli stworzenia Świata przez słońce z żywiołu symbolizującego Nil (chaos). 

Najstarszą kosmogonię stworzyli kapłani świętego miasta Heliopolis, odwołując się do dziewiątki najważniejszych bogów (tzw. Enneady). Opisuje ona jak z nieokiełznanego żywiołu Nun wyodrębniło się słońce („samo z siebie”), byt doskonały czczony na przemian w postaci Amona i Re. Amon-Re, przedstawiany był jako skarabeusz toczący kulkę gnoju symbolizującą przemianę, powołał do życia Szu i Tefnut (czyli żywioł suchy i wilgoć), a z nich zrodziły się Nut i Geb (Niebo i Ziemia). Ci ostatni mieli czwórkę (w niektórych wersjach piątkę) dzieci: Izydę, Ozyrysa, Neftydę i Seta. Pokrewieństwo ostatniej grupy bogów tej Eneady często było ustalane różnie i wynika to prawdopodobnie z tego, że w rożnych okresach kapłani mogli temat ten z różnych powodów  przedstawiać inaczej. Wraz z narodzinami ostatniej grupy bogów, według legend, rozpoczął się również czas ludzi. A zatem 3 pierwsze pokolenia bogów tej Eneady mają wyraz raczej filozoficzny gdy ostatnie pokolenie żyje jak ludzie, kocha, nienawidzi, walczy o władzę, itd..

Legenda dotycząca ostatniego pokolenia bogów tej Eneady, miała charakter męczeński, w postaci pasji Ozyrysa symbolizującej cierpienie człowieka. Ozyrys, stoczył z Setem zwycięską walkę o tron Egiptu, który Set niesłusznie sobie przywłaszczył. Ale potem został zdradziecko zamordowany przez Seta, swego wuja a jego ciało poćwiartowane. Izyda, żona Ozyrysa, uosobienie małżeńskich cnót, poskładała ciało męża przy pomocy Neftydy. W balsamowaniu zwłok pomógł syn z nieprawego łoża Ozyrysa i Neftydy, Anubis. W jakiś czas po tym Izyda wydała na świat pogrobowca Horusa po sztucznym zapłodnieniu spermą z falusa zmarłego Ozyrysa. Natomiast zmarły Ozyrys, w wyniku werdyktu boskiego sądu, został panem świata zmarłych.

Druga, rywalizująca z heliopolitańską kosmogonia, powstała w stolicy XV nomu górno-egipskiego Hermopolis. W niej na odwrót, Słońce było ostatnim w cyklu stworzenia, wyklutym z jaja, którym opiekowały się pary bogów, symbolizujące podstawowe żywioły. 

Trzecia z nich najbardziej zwarta teologicznie, to kosmogonia memficka znana z granitowej płyty ze świątyni boga Ptaha w Memfis (VII wiek p.n.e.). Przechowywana jest obecnie w Brytyjskim muzeum. Posiada zapis informujący, że jest kopią znacznie starszego papirusu. Kosmogonia memficka łączyła obydwa wcześniejsze wątki, przekaz jest jednak znacznie bardziej abstrakcyjny, odnoszący się do myśli i powołującego ją do życia słowa.

  Rządy bogów na Ziemi opisują również; Kanon Turyński i Aegypiaca kapłana egipskiego Manethona i wiele innych inskrypcji ale również wielu historyków czasów Flawiusza.  Opisują je jako rządy tzw. „Złotego Wieku” łączącego się z okresem historycznym.

Bóg Ptach i inni egipscy bogowie byli nazywani po egipsku  „Ntr” – „strażnik, obserwator”. Według zapisów egipskich przybyli do Egiptu z Ta-Ur, („Z dalekiego obcego kraju”), którego słowo Ur oznacza „dawny” ale również było konkretną nazwą miasta w Mezopotamii (Sumerze).

Słowo „Ptah” po egipsku nie ma żadnego znaczenia ale w języku semickim (pochodzi z Sumeru)  znaczy „Ten, który kształtował rzeczy, rzeźbiąc i otwierając”, czyli oznaczają cechy i epitety sumeryjskiego boga naukowca Enki.

    Bóg Re - Amon (egip. Imn – ukryty; również Amon-Ra/Re, Amoun, Amun, Amen; rzadziej Imen, Ammon, Hammon) – egipski syn boga Ptaha, sprawca niewidzialnego wiatru, urodzaju, płodności,  ubóstwione Słońce, stwórca świata i pan ładu we wszechświecie, władca bogów, ludzi i państwa zmarłych. Przedstawiany był jako król w koronie z dwoma wysokimi piórami (jako Amon-Re), człowiek z głową barana o zakrzywionych rogach, pod postacią gęsi, a także jako wąż Kematef, niekiedy w formie bezosobowej, jako obelisk. Był uosobieniem niewidzialnych życiodajnych elementów natury: powietrza i wiatru. Powodował, że plony były obfite, zwierzęta się mnożyły, a kobiety rodziły dzieci. Wszystkie te cechy były różne  w zależności od miejsca i czasu tego kultu. Poniżej postacie boga Re.

 

Od XXII wieku p.n.e. kult boga Re był już rozpowszechniony również w Tebach. Początkowo było to lokalne bóstwo Teb. Za czasów XI dynastii, gdy lokalni władcy Teb nabrali znaczenia, a stolica Egiptu została przeniesiona do Teb, stał się głównym bogiem Egiptu. W czasach Nowego Państwa osiągnął rangę boga narodowego, a po połączeniu z kultem boga Re, stał się Amonem-Re. Pozycję Amona tymczasowo zmniejszyla decyzja faraona Echnatona o przeniesieniu stolicy do Achetaton (dzisiejsze Tell el-Amarna) i uznaniu Atona jedynym bogiem. Niemniej już jego następca, Tutanch-amon, zadecydował o powrocie do religijnej doktryny Teb – także zachwiana władza i wpływy kapłanów Amona zostały na nowo przez nich odzyskane. Za czasów XXV dynastii nastąpiło odrodzenie kultu Amona, a to za sprawą dojścia do władzy Kuszytów, wywodzących się z Nubii, którzy za prawdziwy dom Amona uznawali święte miejsce w Gebel Barkal w północnym Sudanie (czyli Nubii). Pozycję Amona zachwiało dopiero zniszczenie Teb przez Asyryjczyków w 663 r. p.n.e. Od tego momentu w historii jego miejsce pośród egipskiego panteonu bogów zaczął przejmować Ozyrys.

 

Bogowie panteonów egipskich tworzyli rodzinę, kłócili się między sobą, prowadzili wojny, zabijali, walczyli o władzę, kochali, lubili seks i nienawidzili. Mieli absolutnie ludzkie cechy i charaktery. W różnych lokalnych wierzeniach w panteonach tych były różne ilościowo grupy bogów, ale zawsze w nich był ktoś z Eneady heliopolitańskiej czyli z grupy pierwszych i najważniejszych bogów.

Ważnym aspektem religii egipskiej była wiara w życie pozagrobowe. 

Teksty Piramid z okresu Starego Państwa, pomimo swojej niespójności, dają obraz wczesnych wierzeń odnoszących się początkowo do faraonów. Faraon po śmierci, w zamian za wykonanie zadania jakim było utrzymanie równowagi stworzenia na Ziemi, stawał się bogiem. Po śmierci  ważone było jego serce na okoliczność jego uczynków na Ziemi i prawa do zamieszkania w niebie. Zwłoki faraonów po śmierci transportowane były wówczas najpierw łodziami do jezior trzcinowych oddzielających Egipt od półwyspu Synaj. Później lądem do miejsca Dilhmun/Tilmum, które znajdowało się na półwyspie Synaj i gdzie było „miejsce wznoszenia bogów”. 

W okresie Średniego Państwa nastąpiło rozpowszechnienie innych praktyk grobowych, które cały czas ewoluowały. Wierzono, że ciało jest mieszkaniem duszy i jako słabe, i nie trwałe nie nadaje się do użytku wiecznego. Aby zapewnić spokój zmarłemu, dusza potrzebuje nowego i trwałego schronienia. Stąd praktyki utrwalania zwłok przez balsamowanie. Uważano również, że istnieje potrzeba zapewnienia zmarłym wszystkich składników dostatniego życia, dlatego też budowano im grobowce (mieszkania) i świątynie grobowe, pełniące rolę pałaców (dla faraonów), wyposażone we wszystkie niezbędne sprzęty, jedzenie, a nawet służbę. 

Heliopolis – najważniejsze centrum religijne starożytnego Egiptu.

Heliopolis nigdy formalnie nie spełniało funkcji centrum politycznego, natomiast było centrum życia religijnego. Wielka świątynia boga Re w Heliopolis, święte miasto An (biblijny On), zajmowała pierwotnie obszar, którego jeden bok osiągał 1 km długości. Jej sanktuarium nosiło nazwę Kaplicy Ben-benu lub Kaplicy Kamienia Benben. Sama świątynia była pierwowzorem innych świątyń solarnych.  Najważniejszą relikwią tej świątyni był ben-ben (”ptak piramidonu”), który  był stożkowatą, górną częścią „niebiańskiej barki” bogów, przechowywaną w specjalnie wzniesionej kaplicy dla boga Re.  W świątyni tej były również inne relikwie związane z Re i niebiańskimi podróżami bogów. To kapłani heliopolitańscy spisali  tradycje najstarszych bogów egipskich podając, że pierwsza grupa bogów pod wodzą Re składała się z 9 „strażników” czyli Re i 4 boskich par następujących po nim (patrz Eneada helipolitańska).

O dziejach tego miasta aż do panowania IV dynastii faraonów jak dotąd nic nie wiadomo. Miasto zyskało wybitnie na znaczeniu, kiedy to władcy Egiptu z IV dynastii zaczęli tytułować się Synami Słońca. Szczytowy okres znaczenia miasta przypadł na czasy V dynastii. W tym też czasie kapłani boga słońca Re z Heliopolis zdobyli duże wpływy polityczne i religijne, które trwały dalej, w większym czy mniejszym stopniu, do końca istnienia starożytnej cywilizacji egipskiej. Urząd arcykapłana w Heliopolis był wysoce nobilitujący, dlatego też często był piastowany przez członków rodziny panującej. Do arcykapłanów należeli m.in. Imhotep z okresu III dynastii i Rahotep z okresu IV dynastii. Nowi władcy Egiptu przybywali do Heliopolis, by uzyskać zatwierdzenie swojej władzy.

Miasto utrzymało swoje duże znaczenie także w okresie XII dynastii i później, kiedy to straciło wpływy polityczne na rzecz rosnących w siłę Teb, o których mówiono „Heliopolis Południa”.  Niemniej pozostało jednym z najważniejszych ośrodków kultowych starożytnego Egiptu, pomimo zniszczenia podczas najazdu Persów, aż do uświęcenia na faraona, przez kapłanów egipskich, Aleksandra Wielkiego w 332 p.n.e..  Od tego czasu Egiptem rządzili greccy władcy, którzy  skupili się na wznoszeniu nowej stolicy – Aleksandrii – i budowaniu nowych świątyń greckich bogów, korzystając z materiałów budowlanych po niszczonych starych świątyniach bogów egipskich.. Po 250 p.n.e. rozpoczęło się wywożenie obelisków i posągów ze świątyni w Heliopolis. Na podstawie wielu inskrypcji można stwierdzić, że większość sfinksów ustawionych na hellenistycznych i rzymskich nekropoliach Aleksandrii pochodzi właśnie z Heliopolis. W okresie panowania rzymskiego zabytki Egiptu zaczęły trafiać również do Rzymu. Dzieła zniszczenia dopełnił szybko rozbudowujący się Kair, ruiny świątyń zaczęto rozbierać w celu pozyskania cennego budulca dla rozrastającego się miasta.

Opracowała: Danuta Sajur

  Materiały źródłowe; książki Zacharii Sitchina; „Dwunasta planeta”, „Byli na ziemi olbrzymi”, „Wojny bogów i ludzi” i „Boskie spotkania”, „Jak człowiek stworzył bogów” Jerzego Cepika, „Wymarłe religie świata” Andrzeja Tokarczyka, „Zaginione cywilizacje” Aleksander Kondratow, „Cywilizacje starożytne” Sławomira Sprawskiego i Marcina Pawlaka, „Mity Świata”,  „Wielka historia powszechna. Państwa Wschodu” Teofila Narolewskiego i Stefana Przeworskiego, „Religie Wschodu”- praca zbiorowa, Encyklopedia Britanica, Wikipedia, Lista królów Berossusa, muzeum Brytyjskie, muzeum Luwr, muzeum Pergamonu. platforma internetowa; „Starożytny-Bliski Wschód”, inne platformy internetowe po polsku i angielsku na temat mitów sumeryjskich.

 

 

Kultura egipska rozwijała się przez parę tysięcy lat. Egipcjanie, jak wszystkie ludy starożytne wierzyli w wiele bóstw. Bogowie rządzili ziemią i ludźmi, opiekowali się ludźmi a od ich kaprysów i humorów zależały sukcesy czy nieszczęścia. Przez tysiąclecia  nagromadziło się wiele tradycji religijnych a wyobrażenia o bogach podlegały ciągłym zmianom.

W zależności od sytuacji politycznej czy dominującej grupy bóstwa zmieniały nazwy lub były łączone. Jedni bogowie przyjmowali atrybuty innych, bóstwa lokalne a nawet prywatne mieszały się z państwowymi. W różnych dynastiach boskich prestiż tych samych bóstw był różny. 

W końcowej fazie swojej historii kiedy starożytny Egipt znalazł się pod wpływem helleńskim – na przełomie starej i nowej ery – pozostała w wierzeniach triada bogów, która jest znana do dziś, czyli; Ozyrys, Izyda, Horus oraz brat Ozyrysa Set.

Każdy bóg triady miał  swój własny ośrodek kultu i własne świątynie. Jednak nawet na tym etapie trwało łączenie kultów. Ozyrys i Horus nieraz występowali jako ta sama osoba. 

W wierzeniach egipskich ludzka dusza istniała również po śmierci. W celu zachowania tożsamości w istnieniu pozagrobowym ciało było balsamowane i mumifikowane. W czasach najdawniejszych zwłoki były umieszczane w trzcinowych trumnach w bardzo gorącym piasku. To szybko wysuszało zwłoki i zapobiegało rozkładowi. Później następował pogrzeb.

W czasach nowszych począwszy od V dynastii faraonów rytuały i reguły pochówku były rozbudowane, komplikował się sposób mumifikacji. W zależności od statusu społecznego czy bogactwa, zwłoki balsamowano różnymi metodami. Różne też były miejsca pochówku, od skromnych ziemnych do monumentalnych grobowców.

Z okresu Starego Państwa znane są piramidy Dżasera, Cheopsa, Chefrena, Mykerynosa, które do dziś są cudami architektury, matematyki i astronomii.

Istotną rolę ceremonii pogrobowej odgrywała księga umarłych – zbiór magicznych tekstów, rysunków i pieśni dopasowanych do osoby zmarłego, mających ułatwić mu przyjście do świata pośmiertnego.

Aby dusza po śmierci mogła żyć dalej zachowane musiało być ciało, lub chociaż wizerunek osoby, koniecznie z jego imieniem.

Według wierzeń dusza zmarłego wędrowała na sąd Ozyrysa – boga śmierci i odrodzonego życia, który dbał o sprawiedliwe osądzanie ludzi po śmierci. 

Serce zmarłego jako siedlisko moralności kładziono na jedną szalę wagi, na drugiej leżało pióro prawdy.  Jeżeli serce było lżejsze od pióra zmarły przechodził od razu do krainy szczęśliwości. W przeciwnym razie musiał pokutować, dlatego do grobu wkładano żywność i przedmioty codziennego użytku.

Początki cywilizacji Egiptu sięgają około 3500 lat p.n.e. choć datowanie budzi wciąż wiele kontrowersji. Jednym z największych miast świata starożytnego było Memfis (25 km od Kairu).

 

 

W okresie Starego Państwa w czasach III – VI  dynastii faraonów było stolicą Egiptu. Założycielem był władca o imieniu Min (Menes). Przypisuje mu się założenie I dynastii i zjednoczenie Dolnego i Górnego Egiptu. Czyli sądzić należy z tego, że przed tą pierwszą dynastią faraonów były inne rządy, które doprowadziły do podziału Egiptu.

W okresie Starego Państwa Egipt liczył 38 nomów – okręgów administracyjnych. Każdy z nich miało swoich bogów. W miarę jak poszczególne miasta zdobywały przewagę polityczną kształtowała się ich hierarchia również religijna. 

Najbardziej rozpowszechnioną tradycję stworzenia świata  wywodziły się z 3 ośrodków; Memfis, Hermopolis i Heliopolis.

Z tradycji memfickiej wywodzi się prabóg Ptah -  patron monarchii egipskiej wczesnych epok. Przedstawiany był jako człowiek z ogoloną głową i z laską. W jego świątyni hodowano byka – Apisa, uważanego za żyjącą duszę Ptaha. Najstarsze przekazy z papirusów dotyczące Ptaha są niejasne i niezbadane  - odnoszą się do myśli powołującego do życia słowa.

Według  tradycji hermopolitańskiej -  bóg słońce RE wykluł się z jaja na wzgórzu  Hermopolis, które jednak wcześniej stworzyli bogowie wody, przestrzeni, ciemności i niewidzialności.

Tradycja heliopolitańska głosiła, że na początku był chaos o płynnej konsystencji. Później pojawił się jako prapagórek, bóg słońca RE (Atum) przedstawiany jako człowiek z głową sokoła zakończoną dyskiem słonecznym a od IV dynastii  faraonów, RE stał się bogiem narodowym. Jego dziećmi byli; Tefnat (wilgoć) i Szu (powietrze, atmosfera). Z nich zrodziła się Nut (bogini nieba) i Geb (bóg ziemi), którzy stali się rodzicami Ozyrysa, Seta, Izydy, i Neftydy.

Jest piękna legenda o Nut i Gebie.

Nut miała od ojca Szu zakaz łączenia się z Gebem we wszystkie dni roku egipskiego (360 dni po 30 dni w każdym miesiącu). Ponieważ bardzo się kochali to bóg księżyca i rachuby czasu Thot umożliwił im to darowując 5 dodatkowych dni w roku (dlatego rok ma 365 dni), w których bogini Szu poczęła swoje dzieci.

Starożytni wyobrażali sobie Nut jako kobietę stojącą na rękach i nogach, której przykryte gwiazdami ciało wygięte było w łuk, tworząc sklepienie niebieskie, ręce i nogi wyznaczały cztery kierunki świata.

Kiedy słońce jako Re zachodziło (Nut połykała je) – nastawała noc i Nut mogła kochać się z Gebem. Co rano bogini rodziła słońca dając początek dnia. Gdy czasami Geb i Nut zapragnęli zbliżyć się do siebie w ciągu dnia – nastawała burza.

Zdarzały się też i między bogami walki o prestiż i władzę. Tak stało się między dziećmi Tefnut i Szu. Sukcesję po ojcu miał objąć Ozyrys. Set nie zgadzał się z tą decyzją i zabił brata. Ciało poćwiartował i wrzucił do Nilu. Wszystkie części odnalazła i poskładała jego żona Izyda. Brakujący członek, który połknęła ryba tilapia lub według innej wersji krokodyl (do dziś w Komombo stoją ruiny świątyni, w której czczono krokodyla-boga) bogini dorobiła i siłą magii i miłości wskrzesiła męża. Od tej pory Ozyrys czczony był jako bóg śmierci i odrodzonego życia. Izyda czczona była jako bogini – matka władców Egiptu. Historia na tym nie skończyła się. Syn Ozyrysa Horus, bóg nieba i światła pomścił ojca. Stoczył walkę ze swoim złym stryjem Setem. Miejscem gdzie odbyła się ta walka było Edfu, które sięga swą historią legend „pierwszego czasu” – władców rządzących po bogach lecz przed faraonami. Stoi tu świątynia Horusa – Sokoła, boga przedstawianego jako człowieka z głową sokoła.

Aż do połowy XIX wieku Edfu było przysypane piaskiem i stały na nich domostwa.  Pierwszą świątynię według legendy zbudował Imhotep budowniczy piramidy schodkowej w Sakkarze. Odbudowana za czasów Ptolemeusza (około 237 p.n.e.) wskazuje wiele zbieżności ze świątynią Salomona. Jest drugą co do wielkości świątynia w Egipcie. Wysokość pylonów sięga 35 metrów. W centrum świątyni znajdowała się kaplica – sanktuarium gdzie stał złoty model „niebiańskiej barki Horusa”, w której podróżował po niebie, zwany też skrzynią syna Izydy. Sam Horus był obecny pod postacią posągu.  Matką, jak i zarówno żoną według niektórych legend Horusa była Hathor – bogini miłości i piękności a według innych Izyda. Przedstawiano ją jako kobietę z głową krowy mającą między rogami dysk słoneczny. Miała ona swoją siedzibę w pobliskiej świątyni w Denderze. Raz w roku małżonkowie spotykali się w Edfu.  Coroczne święto spotkania celebrowane jest do dzisiaj. Do świątyni w Edfu wnoszony jest w procesji posąg bogini Hathor i moment gdy przez malutki otwór w ścianie kaplicy wpada promień wschodzącego słońca uważany jest za ich połączenie. W świątyni Edfu można również sprawdzić jaki jest aktualny poziom Nilu w miejscu zwanym nilometrem. Schodami wykutymi w skale  schodzi się do szybu mającego połączenie z lustrem wody na Nilu. Odczyt z nilometru w czasie wylewu, który zbiegał się z wschodem gwiazdozbioru Syriusza (19-21.VIII) pozwalał urzędnikom przewidzieć wielkość zbiorów i ustalić podatki.

W czasach Średniego Państwa (XI – XVIII dynastia faraonów)  stolicę Egiptu stały się Teby i prestiż zaczęli zdobywać bogowie tebańscy. Do dziś na miejscu starożytnych Teb stoją pozostałości wielu różnych bóstw. Tu czczono boga wojny Mur (Montu). Tu są pozostałości świątyń Ptaha i Ozyrysa. Najpotężniejszym jednak bóstwem panteonu tebańskiego był Amon – bóg powietrza, dobroczynnego wiatru i urodzaju – „niewidzialny bóg”. Z czasem kult tego boga połączono z kultem boga Re. Powstał potężny Amon-Re. Największą świątynię tego boga wybudowano w Karnaku. Tu był on czczony wraz z żoną Mut (bogini sprawiedliwości) i synem Chonsu (bóg księżyca), którzy mają w Karnaku osobne sanktuaria. Ulubionym zwierzęciem Amona był baran i do świątyni wiedzie aleja 40 sfinksów o baranich głowach. Kiedyś ta aleja łączyła świątynię w Karnaku ze świątynią narodzin Amona w Luksorze.

Świątynia w Karnaku to największa kolumnowa świątynia na świecie (może pomieścić świątynię Notre-Dame). Podwaliny pod budowę wzniósł faraon Amenhotep III. Rozbudowywali ją jego następcy około 1500 lat (między innymi faraonowie; Totmes III, Hatszepsut, Tutenchamon). Zakończył Ramzes II – wysoki, rudowłosy faraon. Żył ponad 90 lat,  panował 67, więc większość reliktów i posągów, zachowanych do dziś przedstawia jego i sławi jego bohaterskie czyny. Szeroko przedstawiane jest zwycięstwo Ramzesa II nad Hetytami w bitwie pod Kadesz w 1289 r. p.n.e.. Wejścia do świątyni strzegą monumentalne posągi władcy w dumnej pozie ze skrzyżowanymi na piersiach rękami oznaczającą władzę i chwalę. Przy władcy stoją sięgające kolan posągi żony Nefertari (żony zawsze przedstawiano w pomniejszeniu). Świątynia w Karnaku zbudowana jest z ogromnych pylonów a Wielką Salę Hupostylową tworzy las 134(137) kolumn – najwyższa ma 23 metrów – zwieńczonych kapitelami w kształcie papirusu. Papirus to niemal święta roślina wykorzystywana wszechstronnie. Z kwiatów robi się olejki. Łodyga o trójkątnym przekroju służy do wyrobu papieru. Zewnętrzną skórę obdziera się i przeznacza na koszyki, sandały, itp. A ze środka produkuje się papier.

Wszystkie kolumny w świątyni są całości pokryte reliefami. Gdzie niegdzie widzi się jeszcze resztki kolorów. W kompleksie świątyni są też granitowe obeliski o wysokości 30 metrów choć granit sprowadzono aż z okolic Assuanu i były one wykryte z jednego bloku skalnego.  Na dziedzińcu świątyni na kamiennym cokole stoi rzeźba świętego skarabeusza  - symbolu słońca i zmartwychwstania. Dotknięcie go i obejście dookoła ma przynieść pomyślność i szczęście i spełnić wymówione życzenia. 

W starożytności skarabeusz był świętym żukiem – pilotem boga. Tak jak słońce toczy się po niebie  tak skarabeusz mozolnie toczy kulkę gnoju kierując się światłem drogi mlecznej (jako jedyny owad) aż rozwinie skrzydła i leci do słońca – uskrzydlona tarcza słoneczna. Wierzono, że tak jak kokon  (mumia) przeobraża się w chrząszcza  (skarabeusza), tak zmarli mogą przejść do innego wymiaru i przeobrazić się w piękniejsze stworzenia.

Między Luksorem a Karnakiem – oddzielonymi dziś kanałem, ciągnęła się aleja wzdłuż, której stały sfinksy o ludzkich głowach. Ale  jest odkopana w części,  nad resztą biegnie droga tranzytowa.

Drugą, monumentalną świątynię, poświęconą Amonowi-Re jest położona na południowych rubieżach Egiptu, świątynia w Abu Simbel. Zbudował ją faraon Ramzes II.

 Ozdabiają ją cztery 20-metrowe posągi siedzącego faraona. Pomiędzy jego nogami znajdują się posagi jego matki Tui, jego żony Nefertari oraz posagi jego synów i  córek. Do ciekawostek świątyni należy zjawisko zachodzące 19 II i 21 X. W tych dniach wschodzące słońce oświetla ustawione w niszy (60 metrów w głębi świątyni) posągi boga Re-Horachte („Wschodzące słońce”), Amona-Re i Ramzesa II. Ale czwarty posąg stojący obok, najważniejszego i najstarszego  boga Ptaha już nie. Przewodnicy tłumaczą, że to dlatego, że bóg Ptah miał wówczas mniejsze znaczenie ale sądzić należy iż była  to decyzja faraona zamiany miejsca posagów aby uwypuklić znaczenie tego faraona.

Obok stoi mniejsza świątynia poświęcona bogini Hathor  i żonie faraona Ramzesa II, Nefertari. W latach 1964-1968 obie świątynie zostały podniesione ponad 90 metrów z powodu budowy tamy Assuańskiej (kierował tym polski archeolog, profesor Kazimierz Michałowski, który prowadził również wykopaliska w Edfu). Wymagało to ogromnej wiedzy, pracy i nakładów finansowych które na ten cel przekazał UNESCO. Trzeba było pociąć bloki w kilkutonowe bloki (ściany, posągi, kolumny, reliefy), przenieść i ustawić zgodnie z kierunkami świata tak jak to było w pierwotnym miejscu, aby nie zniszczyć dotychczasowych efektów świetlnych. Na starym miejscu świątyni znajduje się teraz jezioro Nassera. 

Naprzeciw Karnaku, ale po lewej stronie Nilu rozciąga się dolina zwana Doliną Królów – miasto umarłych faraonów Nowego Państwa. Faraonowie tego okresu przestali wznosić piramidy i rozpoczęli pochówki w skalnych grobowcach. Znajduje się tu kilkadziesiąt grobowców królewskich z VIII do XX dynastii.

Na pierwszym planie dominuje świątynia grobowca Hatszepsut - kobiety, która mianowała się faraonem Egiptu w wieku 22 lat i sprawowała regencję w imieniu małoletniego następcy Totmesa III przez 21 lat. Świątynia wzniesiona jest na 3 tarasach. Najniższy wykuty jest w litej skale. Na drugim tarasie znajdują się reliefy ekspedycji królowej do krainy Puntu po heban, kadzidło i bydło. Wiele reliefów i kartusze z jej imieniem skuł po jej śmierci Totmes III mszcząc się za tak długie oczekiwanie na objęcie władzy. Hatszepszut była dla Totmesa III ciotką, macochą i teściową. Okalające świątynię wzgórze (przypominające swym kształtem piramidę) to istny labirynt grobowców. Ze skał zieją ciemne otwory wejść. 

Ze względu na liczne, notowane nawet w starożytności plądrowania grobowców i bezczeszczenia zwłok były one bardzo przemyślnie budowane. Do komory grobowej prowadziły długie pełne załamań i różnych pułapek korytarze, zakończone często fałszywymi komorami. 

Najdłuższym i najgłębiej położonym jest grobowiec Setiego I – ojca  Ramzesa II. Ściany grobowca pokrywają wspaniałe malowidła a sklepienie komory grobowej zdobi polichromia przedstawiająca rozgwieżdżone niebo w wyobrażeniami gwiazdozbiorów. Rozmiary komory grobowej to 6 m  wysokości, 8 m. szerokości i długości około 15 m.

Współczesnym badaczom udało się znaleźć tylko jeden niesplądrowany grobowiec Tutenchamona (mało znaczącego, kilka lat rządzącego faraona, który objął tron jako 10-letni chłopiec. Ale i tak przeogromne bogactwo grobowca wprawiło w osłupienie odkrywcę Cartera.

I tysiąclecie p.n.e. to już okres schyłkowy Egiptu a od czasów Aleksandra Wielkiego to okres hellenistyczny. Ostatnim wariantem państwowości było utworzenie w kraju nad Nilem prowincji rzymskiej. 

Kres cywilizacji starożytnego Egiptu położyło chrześcijaństwo, które w zasadniczy sposób przeobraziło kulturę Egiptu, chociaż jest wiele podobieństw w obu religiach (idee sądu Ostatecznego, stworzenie świata przez boskie słowa, liczne przekazania moralne, postać Św. Jerzego walczącego ze smokiem – Horus zabijające Seta pod postacią krokodyla, czy świetlna aureola nad głową chrześcijańskich świętych – dysk słoneczny nad głową bogów egipskich.

Opracowała: Elżbieta Stachurska