Hetyci to naród indoeuropejski, zamieszkujący w czasach starożytnych Anatolię a konkretnie krainę Hatti. Anatolia jest to teren dzisiejszego państwa tureckiego, które leży na styku dwóch kontynentów – Azji i Europy, nazwany Azją Mniejszą i łączący te kontynenty  już od tysiącleci czyli również w Starożytności. Kiedy powstawało państwo Hetytów, w Egipcie, Mezopotamii i Syrii istniały już potężne państwa.

Hetyci pojawili się w Anatolii ok. 2000 r. p.n.e.. Prawdopodobnie przybyli docierając tam z obszarów położonych na północ od Kaukazu przez zachodnie przełęcze gór, jak twierdzą niektórzy badacze. Inni uważają że przybyli  przez tereny Bałkanów i cieśninę Bosfor przychodząc od strony zachodniej. Nazywają ich indoeuropejskimi arianami. Ale niektórzy kojarzą to zdarzenie z faktem, że w tym samym okresie przez Sumer przeszedł tzw. „zły wiatr” w efekcie, którego Sumer został całkowicie zniszczony a wszyscy ludzie zamieszkujący te tereny musieli je opuszczać. W każdym bądź razie ludzie, którzy zamieszkali wówczas tę krainę Anatolii przyswoili język lokalny (hattili), który używali głównie do celów religijnych,  zwyczaje ludności lokalnej i zaczęli nazywać się Hetytami. Ludzie ci przynieśli ze sobą również różne wierzenia w swoich bogów, które zostały zintegrowane z lokalnymi wierzeniami.   

W początkach swojej historii Hetyci zamieszkiwali miasta-państwa, w których każda lokalna ludność wyznawała swoich własnych bogów. Z czasem jednak zaczęli oni podbijać sąsiednie miasta, aż ok. 1650 r. p.n.e. stworzyli silne państwo, obejmujące dużą część Anatolii. Cywilizacja hetycka miała swoje wzloty i upadki. W okresie swej świetności Hetyci panowali nad Anatolią, Syrią, Palestyną i północną Mezopotamią. Ale w ok. 1190 r. p.n.e. ostatecznie imperium hetyckie upadło. Pomimo tego do 708 r. p.n.e. istniały późno-hetyckie miasta-państwa. Cywilizacja ta trwała więc około 1000 - 1300 lat.

 

 

Hetyci przejęli swoją nazwę własną od podbitego królestwa – Hatti, pod którą występują we współczesnych źródłach pisanych.

Na czele państwa stał „labarna”. Pełnił on funkcję króla, dowódcy wojsk, najwyższego sędziego i najwyższego kapłana. W ważniejszych sprawach zwracał się z radą do „dopankus”, czyli rady starszych. Szczególną pozycję miała małżonka królewska, czyli „tawananna”. Miała prawo pieczętować dokumenty, a po śmierci męża przejmowała władzę jako koregentka. To bogowie dawali władzę królewską i dlatego król strzegł boskich porządków w państwie i przestrzegał wszelkich ceremonialnych obrzędów roku. Po swojej śmierci, władca, którego pomyślność utożsamiano z dobrobytem narodu, stawał się istotą boską, której następcy królewscy oddawali cześć.

Prawodawstwo było, jak na tamte czasy, wyjątkowo rozwinięte, ale w przeciwieństwie do prawa babilońskiego, nie korzystało ono z zasady "oko za oko'' a nawet stosowano odszkodowania za szkody. 

Na początku swoich dziejów Hetyci byli koczowniczym ludem pasterskim. Po osiedleniu się w Anatolii pomału stawali się ludem rolniczym. Uprawiano zboża, winorośl, oliwki itp., hodowano bydło, świnie i owce. Zajmowano się wydobywaniem miedzi (bardzo potrzebnej do wyrobu brązu), którą również eksportowali. Hetyci znali również metodę obróbki żelaza. Ich rzemieślnicy zmonopolizowali wytwarzanie wyrobów z żelaza, głównie ozdoby i posągi. I to ich żelazne rydwany tak zaskoczyły armię egipską  podczas wojen między tymi krajami.

Sztuka i kultura hetycka była połączeniem sztuki i kultury następujących krajów:

⦁ ludów Hatti, który znajdował się na zasiedlonym terenie,

⦁ ludów zamieszkujących dorzecze rzek Tygrysa i Eufratu; Syryjczyków, Asyryjczyków, Akadyjczyków, Sumeryjczyków

⦁ oraz w mniejszym stopniu Egipcjan i Fenicjan. 

Pismo hetyckie miało formę pisma klinowego, a potem również hieroglifów. W ich języku posługiwano się sumeryjskimi znakami piktograficznymi, sylabami nawet całymi słowami. Nawet słowo najważniejszego ich boga „Teszub” zapisane jest znakami sumeryjskimi. W języku sumeryjskim zdobywano wykształcenie. Znaleziono hetycko-sumeryjskie słowniki. 

Pomostem pomiędzy Hetytami a Sumerami byli Huryci, którzy zamieszkiwali tereny pomiędzy tymi krajami. Centrum Hurytów znajdowało się między rzekami w biblijnym Naharaimie. Ta najdawniejsza stolica Hetytów znajdowała się nad rzeką Kabur (ale jeszcze nie jest odkryta). Było tu wiele świątyń sumeryjskiej bogini Ishtar i to ona była prawdopodobnie inicjatorką założenia tego kraju. Największe centrum handlowe znajdowało się w biblijnym Harranie, w którym przez wiele lat żył biblijny Abraham. I tu znajdowała się druga największa świątynia sumeryjskiego boga księżyca Sina, ojca bogini  Ishtar. Egipskie i mezopotamskie dokumenty państwowe nazywają ten kraj Mitanni, gdy sami Huryci nazywali swój kraj - Hurri. Niektórzy uczeni wyciągają wnioski, że od tej nazwy pochodzi słowo arianie. 

Huryci dominowali nad Hetytami kulturowo i religijnie. Ale w huryckim języku, kulturze i tradycjach tkwiły elementy akadyjskie a ponieważ akadyjska kultura i religia była tylko rozwinięciem oryginalnych sumeryjskich wierzeń i tradycji  to Huryci właściwie wchłonęli a potem  przekazali Hetytom religię Sumeru. I faktycznie, na terenach  Hurytów jak i Hetytów odnaleziono mnóstwo świątyń poświęconych bogom sumeryjskim (Enlila, Ishtar, Shamasha, Sina, itd.). Np. jedną z głównych świątyń nad jeziorem Wan była świątynia Bitanu („dom Anu” czyli najważniejszego boga sumeryjskiego). A po za tym, Huryci współpracowali gospodarczo (zawłaszcza w przemyśle odzieżowym) i handlowo z Sumerami przez stulecia.

Czyli Hetyci adaptowali na potrzeby swojego systemu wierzeń elementy religii ludów anatolijskich, religii akadyjskiej a w efekcie sumeryjskiej oraz religii huryckiej.  Panteon bogów hetyckich był niezmiernie duży i zagmatwany. Nawet w tekstach hetyckich występują wzmianki o tysiącu bogów Hatti, a współczesnym religioznawcom udało się zidentyfikować wiele imion bogów, demonów i bohaterów. W wielu wypadkach ten sam bóg nazywany był różnie w zależności od lokalnego języka i okresu historycznego i niestety wielu badaczy traktuje ich jak bogów różnych i to wpływa nieraz na błędne interpretacje dotyczące ilości bogów.

Jednak lokalnie, najczęściej występowała grupa  12 bogów, tak jak to było w Panteonie sumeryjskim. 

 

Ale Encyklopedia Britanica podaje, że to Arinnitti, hetycka Wurusemu, bogini słońca,  główna bogini i patronką państwa Hatti była jego monarchinią. Jej małżonkiem był bóg pogody Taru, drugi po małżonce w kolejności ważności.  To znaczy, że bogini ta wydaje się być boginią z prehistorycznego jeszcze okresu. Jej poprzedniczkami wydają się być boginie-matki Anatolii  symbolizujące  ziemię i żyzność (płodność). Jej atrybutami były: prawość, sprawiedliwość, miłosierdzie i królewski autorytet. I tutaj cisną się skojarzenia z sumeryjską pradawną boginią, „matką bogów” Ninursag ale również w egipską „matką bogów” Izydą/Hator.

Najbardziej znane świątynie boga burzy odkryto w rejonie gór Taurus oraz na równinie północno-syryjskiej. W tej części imperium większość mieszkańców stanowili Huryci, którzy czcili Teszuba i jego małżonkę Hebat. Wpływ ich wierzeń na religię hetycką był tak silny, że wysunięto nawet hipotezę o huryckim pochodzeniu dynastii rządzącej państwem Hetytów od około 1430 roku p.n.e., czyli od chwili wstąpienia na tron Tuthalijasa I i królowej Nikalmati. Za panowania Suppiluliumasa I proces hurycyzacji religii uległ przyspieszeniu. W XIII wieku p.n.e., w dużym stopniu za sprawą Paduhepy (kapłanki z Kizzuwatny, huryckiej małżonki Hattusilisa III), kult bóstw Hurytów anatolijskich stał się oficjalny, a pod koniec tego stulecia Panteon hetycki był już całkowicie zhurycyzowany czyli był to przejęty w rzeczywistości  Panteon bogów sumeryjskich. Najlepiej ilustrują to rzeźby z sanktuarium w Yazılıkayi, gdzie zgromadzone bóstwa panteonu hetyckiego są rozmieszczone w porządku huryckim i noszą imiona pochodzenia huryckiego: Teszub, Hebat, Alanzu, Szarruma, Kumarbi, Szawuszka, Nikkal itd. Bogini Szawuszka, jak niektórzy piszą, siostra Teszuba, utożsamiana z sumeryjską boginią  Ishtar, była czczona w mieście Samuha (niektórzy badacze lokalizują je w pobliżu dzisiejszego Divriği) oraz w innych osiedlach w rejonie gór Taurus. 

Jeśli jest tu mowa o bogini sumeryjskiej Ishtar to jej bratem bliźniakiem był Shamash, bóg słońca. Ale Teszub – bóg burzy to nie Shamash – bóg słońca. Sumeryjskim odpowiednikiem boga Teszuba mógłby być natomiast sumeryjski bóg burzy – Ishkur, brat boga księżyca Sina, czyli wujek Ishtar a nie jej brat. Z kilku tabliczek sumeryjskich można wywnioskować, że grupa bóstw sumeryjskich a mianowicie bóg księżyca Sin, jego dzieci bliźniacy (Ishtar i Shamash) oraz brat Sina, bóg burzy Ishkur stanowili zaprzyjaźnioną grupę. Można nawet wyciągnąć wniosek, że Ishtar była długoletnią kochanką Ishkura. Kult bogini Szawuszki/Ishtar, bogini miłości i wojny był wyznawany prawie w całej Azji Mniejszej a na pewno wśród Hurytów. Król Hattusilis II ogłosił Ishtar swoją patronką. Natomiast największy kult boga Shamasha był wyznawany w Kanaanie.

Za pośrednictwem religii huryckiej do Hetytów dotarły też kulty innych bóstw sumeryjskich, m.in. Anu i Antu, Enlila i Ninlil, Ea i Damkiny. Ich imiona często pojawiają się w tekstach ale występują w nich jako bogowie dalecy a nie bezpośrednio działający w lokalnym  hetyckim panteonie. Najprawdopodobniej najstarszą boginią była bogini - „matka bogów”. Taką była sumeryjska bogini Ninursag, która była przybraną siostrą sumeryjskich bogów - Enlila i Enki. Gdyby Teszub był sumeryjskim Ishkurem czyli synem Enlila to bogini – „matka bogów”, Ninursag była jego ciotką. 

Poniżej prezentowana jest figurka hetyckiej bogini matki z około 5750 roku p.n.e., która znajduje się muzeum Anatolijskiej Cywilizacji w Ankarze. Kobieta na tej figurce z widocznymi cechami macierzyństwa opiera się na lwicach a lwica była symbolem bogini sumeryjskiej Ninursag.

 

Arma – ⦁ bóstwo⦁ ⦁ lunarne  (sumeryjski Sin?) 

Istanu, Szimegim– bóg tarczy słonecznej (sumeryjski Shamash?)

Wurunkatte – bóg wojny (sumeryjski Ninurta?)

Kumarbi – ojciec bogów ( w tym wypadku byłby to brat sumeryjskiego ojca bogów – Anu?)

Tasimmeti/Taszmetum/Szawuszka/Szauszka– boginie miłości (sumeryjska bogini miłości Ishtar?)

Nabarbi– bóg księżyca – (inna nazwa sumeryjskiego boga księżyca  Sina?)

Perwa – bóg koni (takiego nie ma w sumeryjskim panteonie, choć zwierzęciem kultowym sumeryjskiego boga Shamasha był koń. Również może to być bóstwo lokalne.) 

Hannahanna – matka bogów (sumeryjska matka bogów Ninursag?)

Telepinu– pojawiający i znikający bóg urodzaju  (podobny jest do egipskiego boga Re/Amona i sumeryjskiego boga motyki i urodzaju - Ninurty) 

⦁ Kubaba  - najstarsze bóstwo, pradawna bogini-matka, czczona w okresie hetyckim tylko na południu Anatolii, znana później pod imieniem Kybele (to też mogłaby być sumeryjska Ninursag). 

Allani - ?

Ea ( bóg sumeryjski z trójki najwyższych bogów)

Kuszuh -?

Nergal (bóg sumeryjski, syn boga Ea/Enki)

Szimigi -?

⦁ Itd. 

Na potrzeby kultów religijnych różnych bogów powstało wiele legend, z których zachowały się między innymi cykl o bogu Telepinu, o walce Kumarbiego z Teszubem o władzę nad światem oraz o pojedynku boga burzy Teszuba z wężem Illujanka.

Kosmogonia hetycka opowiada o stworzeniu nieba i ziemi na ramionach giganta Upelluri. Następnie starzy bogowie miedzianym nożem rozdzielili niebo od ziemi. 

W początkowym okresie swojego osadnictwa w Azji Mniejszej Hetyci obywali się bez budynków świątynnych.  Ich bogów przedstawiały kamienne stelle – huwasi, które stawiano w jaskiniach albo pod gołym niebem. Dopiero pod wpływem Hurytów zaczęto wznosić świątynie, które stawały się schronieniem bogów. Z czasem wokół świątyni powstawały kompleksy budowli z pomieszczeniami administracyjnymi, skarbcem, spichlerzami, budynkami gospodarczymi, jak np. w centrach kultowych w Arinna i Nerikka. Znaczącą rolę w hetyckiej religijności musiało pełnić sanktuarium skalne w Yazılıkaya.

 

Na powyższej stronie internetowej można znaleźć wiele innych bardzo ciekawych zdjęć z wykopalisk archeologicznych w krainie Hetytów. Polecam tą stronę i zachęcam do jej obejrzenia.

 

 

I faktycznie w zwiedzanych przez nas okolicach była ogromna ilość stanowisk archeologicznych. W trakcie prac wykopaliskowych na terenie stolicy hetyckiej Hattusas odnaleziono pozostałości pięciu olbrzymich świątyń.  Natomiast według obecnych badań, największa galeria skalna świątyni w Yazılıkaya, miała jasno określony cel. To właśnie w tym miejscu celebrowano hetyckie Święto Nowego Roku. Czyli prawdopodobnie tak jak w Sumerze, poza miastem w specjalnym sanktuarium obchodzono uroczystość Nowego Roku. Święto obchodzone było z początkiem wiosny, kiedy przyroda budziła się do życia i właśnie wtedy bogowie spotykali się ze sobą, aby razem celebrować tę niezwykłą uroczystość.

Badania nekropoli hetyckich poświadczają, że stosowali oni jednocześnie kremację i inhumację. Ciało zmarłego króla wraz z darami zawsze palono na stosie, który gaszono, podobnie jak w Grecji, winem i piwem. A zatem to Grecja przejęła ten obrządek od Hetytów, jak zresztą również mity o innych hetyckich bogach.

Najbardziej charakterystyczną wspólną cechą wszystkich religii wyznawanych w starożytności na obszarach Azji Mniejszej był  kult głównej pary bóstw Panteonu pochodzący jeszcze z czasów prehistorycznych. Ich bogowie pierwotnie byli opiekunami małych społeczności rolniczych ale potem uważani byli za strażników królewskiego domu i rozległego imperium. W oczach Hetytów bogowie byli panami, a cel człowieka stanowiło służenie istocie najwyższej, tak jak dobry poddany służy swemu władcy. Bóg „zapewniał ochronę przed chorobami, głodem i nieprzyjaciółmi, a także karał każdego złego sługę, gdy ten zaniedbywał swoje rytualne, obrzędowe obowiązki. Jako najważniejszy sługa boży, król musiał sprawować również opiekę nad wszystkimi innymi bóstwami swego państwa. Łączył swoją osobą całe imperium w jeden zjednoczony organizm. Podstawowym obowiązkiem władcy zapewniającym przychylność bogów były coroczne odwiedziny świątyń poszczególnych bóstw w porze ich święta. Gdyby król zapomniał złożyć wizytę w sanktuarium którejkolwiek z najwyższych istot, jego poddanym groziły takie katastrofy, jak zaraza, głód czy najazd wrogów. 

Hetyckie teksty mitologiczne zostały zapisane na glinianych tabliczkach, które przechowywano w królewskich oraz świątynnych archiwach. Hetyckie teksty nie są jednak opisami życia bogów, jak np. mity greckie czy mezopotamskie, lecz opisami uroczystości świątecznych, obrzędów magicznych oraz wróżb, a także zbiorem modlitw i hymnów. W większości odnosiły się do konkretnych ceremonii i rytuałów. Wynika to chyba z tego, że ich bogowie według tych mitów nie żyli na tych terenach a tylko przybywali tam od czasu do czasu.

 

Zebrał materiały i zaprezentował temat: Roman Bernatowicz

Opracowanie artykułu: Danuta Sajur

Źródła:

„Dwunasta planeta” Zacharii Sitchina, artykuł z Wielkiej Historii Świata, Educational Oxford, Poznań, 2005, t. I, s. 298-299, muzeum Anatolijskiej Cywilizacji w Ankarze, Vikipedia, strona internetowa „Archeologia Wschodu” - w tym cykl “Zarys dziejów Hetytów”, inne polskie i angielskie strony internetowe na temat Starożytności Bliskiego Wschodu, „Indoeuropejczycy” Szymona Modzelewskiego na histurion.pl, „Wszystkie daty podane są „przed naszą erą”!!!” Marcina Polkowskiego, Encyklopedia Britanica.