Realizowane projekty Strona główna / Realizowane projekty / Międzynarodowe / 2.6 Biblia 

 2.6 Bibilia

 
2.6.1.Ustalenie okresu historycznego życia Abrahama - Danuta Sajur
2.6.2. Abraham – jego życie na tle historycznym- Danuta Sajur
2.6.3. Teksty tabliczek klinowych o wojnach bogów- Danuta Sajur
2.6.4 Historia starożytnego Kanaanu - Wiesława Jelska
2.6.5 Religia historycznego Kanaanu - Danuta Sajur
2.6.6 Datowanie Exodusu Izraelitów z Egiptu do Kanaanu - Danuta Sajur
 

 

2.6.1 Okres historyczny, w którym żył biblijny Abraham.
 
Biblia w swoich opisach nie podaje żadnych dat dotyczących opisywanych zdarzeń. Dlatego wielu badaczy biblijnych i historyków dokonuje wielu wysiłków aby zidentyfikować  okresy historyczne tych zdarzeń. Jednym z najbardziej znanych i dość dokładnie opisanych zdarzeń, jest życie Abrahama. Poniżej przedstawiam poszukiwania badaczy i naukowców, którzy  ustalili daty urodzin Abrahama i okresu historycznego jego życia.
A/ Ustalenie okresu życia Abrahama na podstawie informacji znajdującej się w Biblii o wojnie królów (Rdz. 14) i innych dokumentów  historycznych.
Poszukiwania tego okresu historycznego rozpoczęto od zidentyfikowania króla Kedorlaomera i okresu historycznego, w którym  żył, a który był głównodowodzącym w 2 wojnach opisanych w 14 rozdziale Księgi Rodzaju Biblii. Są to fragmenty opisujące życie Abrahama i jego aktywny udział w jednej z tych wojen.
W roku 1897 Theophilus Pinches zaprezentował  podczas odczytu w Londynie teksty odnalezionych tabliczek klinowych, znajdujących się w British Museum,  o wojnie  o szerokim zasięgu terytorialnym, w której pewien król Elamu zwany Kudur-laghamar przewodził sprzymierzonym władcom. Jeden z nich to Eri-Aku, inny Tud-ghula po hebrajsku; Kedorlaomer, Ariach, i Tidal.  
Jak zidentyfikowano tych królów?
Kudur - znaczy sługa, laghamar - znaczy epitet  bóstwa.  Drugie imię w piśmie klinowym Eri-e-a-ku jest babilońską wersją sumeryjskiego imienia Erl.Aku  co znaczyło „sługa boga Aku” a Aku to jedno z imion boga sumeryjskiego SINA. Następnie udowodniono, że biblijne miasto króla Ariocha było w istocie sumeryjską Larsą. A Tud-ghula z babilońskiego tekstu  tabliczki to odpowiednik biblijnego „Tidala króla goim” a goim  to „ hordy narodów”.  
    Na boczny, nieprawidłowo naukowy tor wyprowadził jednak naukowców Vincent Scheel (1908 r.), który znalazł wśród tabliczek klinowych z Turcji list od Hammurabiego do króla Larsy, w którym ten wspomina o Kedorlaomerze. Z tabliczki z tym listem Scheel wywnioskował, że król Hammurabi to Anrafal,  król Synearu z tekstu biblijnego. Wydawało się to prawidłowe gdyż ówcześni badacze uważali, że król Hammurabi żył w latach 2067 -2025 p.n.e.. Jednak dalsze badania udowodniły, że Hammurabi żył w latach 1792-1750  p.n.e..
    Potem powstawały również inne teorie na ten temat,  aż współcześnie ustalono ze Scheel błędnie odczytał turecką tabliczkę. Albowiem w tym liście  Hammurabi nie  obiecywał powrotu pewnych bogiń do Larsy jak to Scheel przetłumaczył a odwrotnie Hammurabi żądał ich powrotu z Larsy do Babilonu. A wiec incydent zabrania tych  posągów z Babilonu do Larsy wydarzył się wcześniej niż żył Hammurabi. Posągi bogiń więziono w Emutbal  (miejsce w świątyni w Larsie) „od dni Kudur –Laghamara” a Hammurabi żądał ich powrotu  do Babilonu. Oznacza to, że faktyczne dni Keodorlamera opisane  w tym tekście były znacznie wcześniejsze. Powrócono do pierwszej wersji Pinchesa. 
Prawidłowy tekst omawianej tabliczki klinowej (wcześniej przetłumaczony nieprawidłowo przez Scheela);
Do Sindinny
mówi zatem Hammurabi
o boginiach, które w Emtubalu
od dni Kudur- Laghmara
trzymane są za zamkniętymi drzwiami,
odziane w worki pokutnicze:
Gdy poproszą je, aby wróciły do ciebie,
przekaż je moim ludziom:
ludzie ci ujmą boginie za ręce:
przyprowadzą je do siedziby”
W dalszym tekście tego listu, który został znaleziony znacznie później Hammurabi daje instrukcję jak przewieźć te posągi choć tekst opisuje to tak jakby to były żywe boginie.
„Powinieneś wyprawić boginie w podróż
w łodzi procesyjnej jak w kaplicy,
aby mogły przybyć do Babilonu.
Powinny im towarzyszyć kobiety świątynne.
Powinieneś zaopatrzyć łódź w prowiant dla bogiń:
czystą śmietanę i przetwory zbożowe;
owce i zapasy żywności powinieneś mieć na pokładzie
na utrzymanie kobiet świątynnych
(tyle ile trzeba) w podróży do Babilonu.
I powinieneś wyznaczyć ludzi do holowania łodzi,
i wybrać żołnierzy, by przywiedli boginie
bezpiecznie do Babilonu.
Nie opóźniaj podróży, niech szybko dotrą do Babilonu.”
 
Obecnie uczeni kojarzą króla Amrafela z Biblii z królem sumeryjskim Amar-pal (pal – syn). Uwaga! Imiona Amar-sin, Amar-suen i Amar-pal są jednoznaczne i oznaczały faworyzowanego syna sumeryjskiego boga SINA. Czyli Amarfal to Amarsuen, 3-i król III dynastii UR. Czyli wojna królów opisana w Biblii (Genesis 14,4-5)  wydarzyła się 14 lat  po tym jak po raz pierwszy Elamici (Elam; kraj na zachód od Mezopotamii/Sumeru przy górach Zagros) pod wodzą Kardorlaomera ujarzmili królów kananejskich i był to rok 2041.
A dodatkowo  na tabliczce klinowej pt. „Określenia roczne”, które opisują po kolei co się działo podczas rządów króla III  dynastii UR, Amar-suena, tekst opisujący  siódmy rok jego panowania (2041 p.n.e.) opisany jest jako rok większej ekspedycji wojskowej do prowincji zachodnich (czyli Kanaanu) i faktycznie był to 14-ty rok rządów Kedorlaomera nad królami kananejskimi. Był to rzeczywiście 14 rok licząc od daty usłyszenia przez pierwszego króla, Szulgi wyroczni boga sumeryjskiego NANNARA/SINA. Po tej wyroczni król Szulgi wysłał ekspedycję wojskową prowadzoną przez Elamitów (państwo na Wschodzie od Sumeru współpracujące z Sumerami)  do Kanaanu pod dowództwem Kedorlaomera. Czyli pierwsza wyprawa tego króla odbyła się z inicjatywy i za czasów rządu drugiego króla II dynastii UR, Szulgiego w roku 2055 p.n.e. a druga w 2041 r. p.n.e.. 
Uwzględniając zapisy Biblii, że Abraham został wysłany przez swego boga do Kanaanu  gdy miał 75 lat a druga wojna Kedorlaomera w Kaananie  (rok 2041 p.n.e.) odbyła po 7 latach pobytu Abrahama w tamtym miejscu (w tym 5 lat był w Egipcie) to miał on wówczas już 82 lata. A zatem licząc według tej metody Abraham mógł urodzić się w roku 2123  p.n.e. (2041+82).  
B/ Ustalenie historycznego okresu życia Abrahama na bazie innej metody liczenia i danych pozyskiwanych z Biblii a mianowicie na podstawie zapisów dotyczących życia jego potomków.
    Dokładne czasy życia Abrahama zostały również ustalone w inny sposób i na podstawie również Biblii. W tej metodzie badacze Biblii wyszli od roku budowy świątyni przez Salomona (963 r. p.n.e.) i cofając się do tyłu, na podstawie różnych opisów zdarzeń historycznych w biblijnej Księdze Królewskiej  (6.1.)  i w I Księdze  Kronik  (5.36),  ustalili, że wyjście Izraelitów z Egiptu odbyło się w roku 1440 p.n.e.  lub 1433 p.n.e.. W pismach egipskiego kapłana Menatona według Flaviusza jest również zapis o wyjściu ludu pasterzy z Egiptu za czasów faraona Thotmesa III, który rządził w latach 1479–1425 p.n.e..
Dalej wyliczono na podstawie dalszych zapisów Biblii, że Izraelici byli w Egipcie 400 lat (Księga Genesis 15, 13-14 i Nowy Testament (DZ. 7,6)  lub 430 lat  (Księga Wyjścia, Księga Exodusa 12,40). Różnica wynika chyba z tego, że Józef miał 30 lat gdy przybył do Egiptu. A zatem licząc tym systemem znajdujemy się już w roku 1833 p.n.e.  (1433 +400).
Dalej liczono  na podstawie rozmowy faraona  z ojcem Józefa, Jakubem  (Genesis 47, 7-9),  która odbyła się  w tymże 1833 r. p.n.e., że Jakub  w roku tym miał już 130 lat. A więc Jakub urodził się w 1963 r. p.n.e.  Dalej Jakub urodził się gdy Izaak, jego ojciec miał 60 lat (Genesis 25,26). Jego ojcem był Abraham. który miał 100 lat gdy urodził się Izaak a 160 lat, kiedy urodził mu się wnuk Jakub. Znaczy to, że Abraham urodził się w 2123 r. p.n.e.(1833+130 +160). Czyli ta metoda doprowadziła również do tego samego roku urodzenia Abrahama. Jego ojciec Terrach był wówczas kapłanem bogów sumeryjskich Enlila i SINA w Nippur.
C/ Historyczne miejsce urodzenia i życie Abrahama
Naukowcy, którzy badali również miejsce urodzenia Abrahama uważają, że Abraham urodził się w Nippur i mając 10 lat przeprowadził się z ojcem do Ur sumeryjskiego, kiedy to Ur stało się Centrum religijnym Sumeru. A zatem uwzględniając powyżej wyliczoną datę jego urodzenia, stulecie życia Abrahama jest okresem  kiedy powstała i upadła III dynastia UR i z jej królami łączy się wojna królów Wschodu i Zachodu opisana w Biblii. A on sam był aktywnym uczestnikiem toczących się wówczas wojen. 
W tym czasie Ur było ważnym miastem łączącym Mezopotamię z krajami leżącymi wzdłuż brzegów Zatoki Perskiej. Samo miasto miało wówczas rozmiar około 50 ha. Jak opisują tabliczki klinowe, w roku 2113 p.n.e. decyzją Rady bogów sumeryjskiego Panteonu, z Ur uczyniono stolicę Sumeru oraz ośrodek kultu sumeryjskiego boga księżyca NANNY/NANNARA/SINA, który był synem boga ENLILA. Zaczęła się III dynastia UR. Kult boga SINA został wówczas również wprowadzony w centrum religijnym pobliskiego miasta Nippur i był wówczas również wyznawany w mieście Harran. Jak opisują tabliczki „Rocznik królewskich”, pierwszy król III dynastii, Ur-Nammu (2113-2096 p.n.e.), przeprowadził ogromny program budowlany w Ur. Znany jest on głównie z jego prac na terenie obszaru świątynnego. Wiele rozpoczętych budowli zostało ukończonych lub wyposażonych przez jego syna Szulgiego (2096-2048 p.n.e.).  Obszar świątynny, poświęcony był bogu księżyca NANNIE/SIN i jego małżonce NINGAL i znajdował się na sztucznym wzniesieniu w centrum miasta (ziggurat). 
 


 Częściowo zrekonstruowany przez archeologów irackich ziggurat boga SINA w Ur.

Syn Ur-Nammu o imieniu Szulgi, jak przekazują liczne tabliczki klinowe, został kochankiem (?) bogini INNANY, córki (bliźniaczki) boga SINA.  Po śmierci ojca, Szulgi objął jego tron i starał się wprowadzić w UR kult religijny kochanki (??). Na tabliczkach „Roczników królewskich” króla sumeryjskiego Szulgi, zapisane jest, że w 28 roku jego panowania w Ur (2068 p.n.e.) Szulgi wydał swoją córkę za elamickiego naczelnika i podarował mu w posagu miasto Larsa. W zamian za to Elamici oddali się do dyspozycji Szulgi dużą grupę swoich żołnierzy, którzy wspomagali go w zagranicznych wyprawach wojennych. Oddziałów tych użył Szulgi w roku 2055 p.n.e. do ujarzmienia królów Kanaanu, który to region był wówczas  zachodnią prowincją Sumeru. I to była ta pierwsza wojna 4 królów Wschodu (królów miast z Sumeru i Elamu) i 5 królów Zachodu (królów miast Kanaanu, w tym Sodomy i Gomory), która jest wzmiankowana w Biblii.  Była to wyprawa tzw. 4 królów Wschodu pod przewodnictwem Kondorlaomera. Król Szulgi rządził 48 lat  (2096-2048 r. p.n.e.).
A więc jeśli Abraham urodził się w 2123 p.n.e. to jego całe dorosłe życie trwało w okresie panowania III dynastii UR, opisanej w „Liście królów”  przez babilońskiego kapłana Berossusa. 
W III dynastii UR po kolei rządzili:
Ur-Nammu (2113-2097 r. p.n.e.)
Szulgi (2096-2048 r. p.n.e.)
Amar-Suen (2047-2038 r. p.n.e.)
Szu-Suen (2037-2030 r. p.n.e.)
Ibbi-Suen (2029-2005 r. p.n.e.)     (Uwaga! Suen znaczy bóg SIN ) 
Zestawiła Danuta Sajur na podstawie:
Biblia, Apokryfy do Starego Testamentu, „Rozmowy o Bibli” Anny Świderkówny, „Opowieści bibilijne” Zenona Kosidowskiego, „U kresu czasów”  Zacharii Sitchina, Encyklopedia „Britanica”, Wikipedia, sumeryjskie tabliczki klinowe ze zbioru „Lamenty”, z „Roczników królewskich” i inne, „Lista królów” Baroussosa, „Śladami Biblii (Stary Testament w świetle nauki)” Wernera Kellera, internetowe strony na temat mitów sumeryjskich.

 

2.6.2 Abraham – okres jego życia na tle historycznym
 
Życie Abrahama jest bardzo szczegółowo opisane w Biblii. Badacze biblijni, historycy i inni naukowcy próbują urealnić życie Abrahama, ustalić wydarzenia historyczne w okresie jego życia i umiejscowić go w konkretnych miejscach geograficznych. Próbują więc odnaleźć dokumenty historyczne tamtego okresu z Sumeru, Kanaanu, Egiptu, Babilonu, Anatolii, Hatti, itd.. Ustalono już, że Abraham mógł urodzić się w 2123 r. p.n.e. czyli, że żył w okresie III sumeryjskiej dynastii z UR (zgodnej z „Listą królów” kapłana babilońskiego, Berossusa). Okazuje się również, że najwięcej zapisów ma temat wydarzeń tego okresu znajduje się na różnego rodzaju tabliczkach klinowych znajdowanych, w Sumerze, Babilonie, Kanaanie, itd.. Najbardziej są wartościowe tabliczki z tzw. „Roczników królewskich” czyli kronik działań poszczególnych królów III dynastii Ur. Najwięcej natomiast wyjaśniają tabliczki opisujące poczynania bogów Panteonu sumeryjskiego, których kulty wyznawane były na tym terenie. Ale niestety te tabliczki sprawiają również najwięcej kłopotów, gdyż opisują tych bogów i zdarzenia z nimi związane jakby to były istoty żywe a nie wyobrażenia ludzkie. Dlatego poniżej zawarte zwroty dotyczące bogów mają nie raz znak zapytania. Niemniej tabliczki te najlepiej wyjaśniają przyczyny walk religijnych, które toczyły się w tamtych regionach i w tamtym czasie.
W III dynastii Ur rządzili następujący królowie (dane między innymi na podstawie „Listy królów” Berossusa i tabliczek „Roczniki królewskie”):
Ur⦁ -Nammu (2113-2097 r. p.n.e.)
Szulgi (2096-2048 r. p.n.e.)
Amar-Suen (2047-2038 r. p.n.e.)
Szu-Suen (2037-2030 r. p.n.e.)
Ibbi-Suen (2029-2005 r. p.n.e.)
 Poniżej zestawiono za Zacharią Sitchinem daty związane z tą dynastią oraz innymi miejscami, które są powiązane z życiem Abrahama opisanym w Biblii.
2193 lat p.n.e.- Terrah, ojciec Abrahama, rodzi sie w Nippurze (Sumer) czyli w mieście gdzie znajdowało się centrum religijne najwyższego boga na Ziemi, ENLILA z sumeryjskiego Panteonu bogów.
2180 lat p.n.e. - Egipt jest podzielony religijnie; wyznawcy boga egipskiego RE/MARDUKA (niewidoczny AMON), który był synem boga egipskiego PTAHA przenoszą sie na południe do Teb. Bóg egipski PTAH to jest bóg ENKI z sumeryjskiego Panteonu bogów. Był przyrodnim bratem sumeryjskiego boga ENLILA. W Egipcie w tym czasie rządził  faraon  Mentuhotep I.
2123 p.n.e. - Abraham rodzi sie w Nippurze  z ojca, kapłana Terracha.
2113 p.n.e. - bóg sumeryjski ENLIL powierza ziemie Szem (czyli Sumer) bogowi NANNAROWI/SIN, swemu synowi; miasto Ur zdeklarowano stolicą nowego imperium sumeryjskiego. Nippuryjski duchowny - Terrach, ojciec Abrahama - przybywa do Ur gdzie rozpoczął rządy nowy król Ur-Nammu. W Ur nastaje religia i kult boga SINA. Abraham ma 10 lat.
2095 p.n.e.  – Król Ur-Nammu ginie w bitwie. Z tabliczek klinowych wynika, że ludzie uznają jego śmierć jako karę za zdradę(?) boga najwyższego ANU i boga ENLILA. Zachwiało to wyobrażenie ludu o potędze boga SINA, który temu nie zapobiegł. Kapłan Terrach wraz ze swoją rodziną opuszcza miasto Ur i jedzie do Harannu ważnego miasta na szlaku handlowym w kraju Hatti. Jest to miasto nazwane „Ur poza Ur” gdzie znajduje się  druga, podobna do tej z Ur, świątynia boga SINA.  W kraju Hatti w tym czasie wyznawany jest kult boga SINA i jego syna, boga słońca SHAMASHA.  Abraham ma 27 lat i do 75 roku swego życia mieszka w Harranie.
 
2095 p.n.e. -  drugim królem III dynastii z Ur zostaje Szulgi, czyli syn Ur-Nammu, który jak to opisuje kilka tabliczek klinowych, wpada w sidła miłosne (?) bogini INANNY/ISZTAR i zostaje jej kochankiem. INNANA/ISZTAR pomaga mu zostać królem. Szulgi wynosi się na tron Ur, zwiększa siłę imperium sumeryjskiego. Rządzi 48 lat do 2048 r.. 
2080 p.n.e. - W Egipcie walczy o religijne panowanie niewidoczny bóg AMON/RE/MARDUK, syn boga PTAHA/ENKI.  Najstarszy i najważniejszy bóg egipski PTAH to bóg ENKI z Panteonu sumeryjskiego, który był bratem sumeryjskiego boga ENLILA. Bogowie ci konkurowali ze sobą.  Imię AMONA jako syna PTAHA po raz pierwszy pojawia się w tekstach egipskich Piramid z okresu Starego Państwa. Występuje tam wraz z imieniem jego małżonki - AMAUNET. Od XXII wieku p.n.e. kult AMONA - lokalnego bóstwa, rozpowszechniony był w Tebach. Za czasów XI dynastii faraonów, gdy lokalni władcy Teb nabrali znaczenia, a stolica Egiptu została przeniesiona do Teb, AMON stał się głównym bogiem Egiptu. Stało się to gdyż w tym czasie w Egipcie toczyły się walki religijne pomiędzy północą Egiptu (Memfis) i południem (Teby). Tebańscy książęta lojalni wyznawcy boga AMONA/RE/MARDUKA skierowali się na północ ku miastu faraona Mentuhotepa  I, Memfis, z zamiarem wdrożenia tam kultu swego boga. NABU, syn boga AMONA/RE/MARDUKA, wspomagał w tej walce swego ojca i dlatego przeprowadził wiele wojen i zdobył również ziemie w zachodniej Azji (Kanaan, Moab, góra Nebu) pod panowanie swego ojca. Wprowadził tam kult religijny, swego ojca, boga MARDUKA/RE/AMONA.  W czasach egipskiego Nowego Państwa AMON osiągnął rangę boga narodowego, a po połączeniu z kultem boga RE, stał się AMONEM-RE.
 


 2055 p.n.e.  - „Z rozkazu”(?)  boga NANNARA/SINA, król Sumeru, Szulgi wysyła najemne wojska elamickie (legia cudzoziemska służąca w Sumerze) by stłumiły zamieszki na tle religijnym w kanaanejskich, „nieposłusznych” królowi sumeryjskiemu, miastach. Walka toczyła się o to aby na tych terenach był wyznawany kult religijny boga NANNARA/SINA a nie boga MARDUKA/RE.  

Uwaga! Zatem gdy przyjrzymy się Panteonowi sumeryjskich bogów można wyciągnąć wniosek, że były to wojny wyznawców kultów różnych bogów tego Panteonu. Kraj Elam był pod „panowaniem” (wyznawany był kult) boga  ENLILA i  jego syna boga NINURTY, czyli w/w wojska najemne  wyznawały ich kult. Z Panteonu bogów sumeryjskich wynika również,  że bóg SIN był synem boga ENLILA a zatem chodziło w kult najważniejszego boga Panteonu sumeryjskiego ENLILA i jego syna SINA. Bóg MARDUK/RE/AMON był natomiast w tym Panteonie synem  przyrodniego brata ENLILA,  boga ENKI/PTAHA. Walki i nieporozumienia pomiędzy braćmi ENLILEM i ENKI przeniosły się na ich dzieci.
2048 p.n.e, - Król sumeryjski Szulgi umiera opuszczony przez wszystkich. Bóg MARDUK „przemieszcza się” (wyznawany jest jego kult) do kraju Hatti, wchodzi do Harranu, gdzie jak dotąd był wyznawany kult boga SINA. W tym samym roku Abraham zostaje wysłany ze swoją rodziną i z elitarnymi wojskami jazdy konnej przez swego boga (jakiego?) z Harranu na południe Kanaanu. Ma wówczas 75 lat. Wydaje się zatem logicznym, że bogiem Abrahama był sumeryjski bóg SIN.
2047 p.n.e. – Król Amar-Suen (biblijny Amrafel, Amar-pal), syn króla Szulgi, zostaje królem miasta sumeryjskiego Ur. I w tym roku Abraham, który przebywał wówczas na pustyni Negew (południe Kanaanu) jedzie do Egiptu i zostaje tam 5 lat. W tym czasie w Egipcie rządził faraon Mentuhotep II  (XI dynastia, 2046-1995 p.n.e. lub 2061-2010 p.n.e.). Czyli Abrahama przyjął na swoim dworze faraon Mentuhotep II, który w tym czasie był przywódcą książąt tebańskich i ostatecznie pokonał północną opozycję i rozszerzył panowanie Teb i tamtejszego boga AMONA/RE/MARDUKA aż do zachodniego przedpola półwyspu Synaj. Według Kanonu Turyńskiego panował pięćdziesiąt jeden lat. Dokonał zjednoczenia Górnego i Dolnego Egiptu, czym zapoczątkował okres w dziejach Egiptu, zwany Średnim Państwem. Uważany za jednego z największych faraonów. Przeniósł stolicę Egiptu do Teb.  Wyznawca boga AMONA/RE/MARDUKA czyli przeciwnika boga SINA. Stąd niezrozumiałe jest co poczyniał na jego dworze Abraham.
2042 p.n.e. -  Abraham wraca z Egiptu na pustynię Negew z większą ilością doborowych wojowników (w tym konnych), zwierząt i różnego innego dobytku darowanego mu przez faraona Mentuhotepa II (Księga Jubileuszy-etiopski, odpowiednik Księgi Rodzaju, Apokryfy do Starego Testamentu). Abraham miał wówczas 82 lata. Jest to ten sam rok, w którym  faraon Mentuhotep II  przenosi stolicę Egiptu do Teb. Cały Egipt wyznaje teraz kult boga AMONA/RE/MARDUKA i również kanaanejscy królowie zaczynają służyć „innym bogom” (czyli MARDUKOWI).
2041 p.n.e.  -  „Kierowany” (?) przez boginię INANNĘ/ISZTAR,  król sumeryjskiego miasta Ur Amar-Suen tworzy koalicję królów Wschodu, którzy organizują  drugą ekspedycję militarną nacelowaną w Kanaan i Synaj, do „Miejsca gdzie wznoszą się Wielcy”. Z tabliczek „Kroniki królewskie” Amar-Suena można wywnioskować, że Abraham zablokował tę sumeryjsko-elamicką militarną wyprawę przed wejściem na półwysep Synaj. Nasuwa się pytanie – dlaczego?  Po starciu z Abrahamem, wojska te zmieniają kierunek swego marszu i toczą bitwę  w dolinie Sear nad morzem Martwym (na południe od tego morza), w drugiej wojnie 5 królów Zachodu i 4 królów Wschodu. To właśnie ta wojna jest opisana w Biblii. Królowie Wschodu, czyli przede wszystkim Sumeru i Elamu, przegrywają tę bitwę.  Po tej klęsce ich armia skierowuje się do Damaszku, po porwaniu przez nich Lota, bratanka Abrahama. Abraham goni ich ze swoimi doborowymi wojakami sprowadzonymi z Egiptu i pokonuje koło Damaszku, odbijając Lota. (Nie rozumiem! Walczy ze swoimi czyli z Sumerami?). W Kanaanie coraz szerzej rozpowszechnia się kult egipskiego boga MARDUKA/RE. Aż do swojej śmierci, Abraham pozostaje w Kanaanie. Jakiego więc boga wyznawał Abraham? Na postawie dalszych zapisów biblijnych wydaje się, iż ciągle wyznawał on kult boga swego ojca czyli sumeryjskiego boga SINA.
2038 p.n.e.  - Na tron Ur wstępuje król Shu-Suen, który  zastępuje swego brata Amar-Suena. Jest świadkiem upadku koalicji królów sumeryjskich i wygaszania znaczenia imperium sumeryjskiego. Shu-Suen rządzi 7 lat. Zaczyna szukać pomocy u wyższych bogów. W związku z tym, jak podają tabliczki, że w tym czasie  bóg  ENLIL był nieobecny w swojej świątyni w Nippur to król Shu-Suen zwraca się o pomoc do boga ENKI z miasta Eridu, ale pomocy tej nie otrzymuje. W następnych latach są zapisy na tabliczkach o szukaniu pomocy w Nippur u boga ENLILA.  W tym celu Shu-Suen przedsięwziął szeroko zakrojone dzieło odbudowy świątyni ENILA  w świętym kręgu Nippur na skalę nieznaną od czasów króla Ur-Nammu. Boga ENILA długo już tam nie było (?), ale jego żona NINLIL, podarowała królowi Shu-Suen, ”broń, która promieniowaniem powala (…), której straszliwy błysk sięga nieba”.  W tym roku jednak bóg  ENLIL wreszcie wrócił (?) do Nippur ale wkrótce opuścił je wraz  z żoną NINLIL.
2031 p.n.e.. luty  -  w Ur wystąpiło całkowite zaćmienie słońca, które odczytano jako zły znak dla panującego króla. W roku tym król Amar-suen usiłował ponownie dostać się na półwysep Synaj do „Miejsca gdzie wznoszą się Wielcy” ale tym razem drogą morską i poniósł śmierć od jadowitego ukąszenia skorpiona. Opis tego zdarzenia jest na wielu tabliczkach i w jego kronice królewskiej. Synaj w dalszym ciągu jest niezdobyty przez królów elamickich i sumeryjskich. Abraham ciągle znajduje się w Kanaanie (w Hebronie) i ma „oko na wszystko”, jak to jest zapisane w Biblii. Skończyły się rządy przedostatniego króla III dynastii Ur.
 
2029 p.n.e. - Shu-Suena zastępuje król Ibbi-Suen. W jego „Określeniach rocznych” jest tylko zapis o 3-im roku jego rządzenia (2027). Buduje mury i fortyfikacje wokół miast Nippur i Ur. Tereny tych miast są coraz mniejsze. Przestają przychodzić oświadczenia lojalności i poparcia. Zanika handel. Zanika również skrupulatna księgowość w 3 roku rządów tego króla. Pozostaje mu tylko do wyznawania kult boga NANNAR/SINA i jego córki INNANY/ISZTAR. Zostaje arcykapłanem w ich świątyniach w Nippur i w Ur. W 5-tym roku jego rządzenia (2024 r. p.n.e.), przestają napływać wszelkie dary. Nie uznawano już władzy centralnej w Ur ani bogów tego miasta. W szóstym roku jego rządzenia „wrogowie z Zachodu wkroczyli w dolinę”  Mezopotamii i nie napotykając oporu i szybko „weszli do wnętrza kraju, biorąc jeden po drugiej wielkie warownie”. Armia ta była „dowodzona”(?) przez NABU, syna boga MARDUKA, wroga boga SINA, którego sanktuarium było właśnie w Ur. Tekst tabliczki: „Nieprzyjaciel Ur i bogów Ur, ten, który mieni się Najwyższym  dotarł do serca Sumeru”. Zniszczono świątynię boga SINA.  Było to straszne świętokradztwo w rozumieniu pozostałych bogów ENLILITÓW czyli, ENLILA, SINA, NINURTY, SHAMASHA, ISZTAR i NERGALA. Natomiast bóg MARDUK po raz drugi „wrócił” (jego kult?) do Babilonu. Również „zachodnie prowincje Sumeru” czyli Kanaan przejęły  kult boga MARDUKA.  Jak podają tabliczki, w tym czasie bóg NINURTA z polecenia swego ojca ENLILA, głównego boga Panteonu sumeryjskiego zaczął budować alternatywne miejsce „wznoszenia bogów”. Stąd ciągła nieobecność ENLILA i NINURTY w Mezopotamii. Długotrwała ich nieobecność spowodowała skierowanie się 2 ostatnich królów Ur ku bogowi ENKI,  który miał siedzibę w Eridu. Ta nieobecność powodowała również niesubordynację armii elamickiej pod dowództwem Kedorloamera, które zbezcześciła świątynię boga MARDUKA w Babilonie i wywołała jego gniew i ostrą reakcję.
 
2024 p.n.e – Nieszczęsne zdarzenia tego roku i przyczyny tych zdarzeń opisane są na wielu sumeryjskich i babilońskich tabliczkach klinowych. Problemem jest, że wydają się być często napisane w imieniu bogów i tak jakby przez nich i nie raz w pierwszej osobie. Bogowie z tych tabliczek działają i przeżywają wszystkie zdarzenia jak żywi ludzie. Nie ma na nich ani celebry ani uszanowania jakim darzyli ich ludzcy wyznawcy. Przygotowują się do wojny między sobą i ją realizują. Poniżej ogólne streszczenie zapisów tych tabliczek.
Prowadząc swoich wyznawców, bóg MARDUK rusza na Sumer i dokonuje samo- koronacji w Babilonie. Walki religijne przenoszą sie do centralnej Mezopotamii, gdzie wchodzi armia NABU, syna MARDUKA.  MARDUK pozostał wówczas w Harranie i czekał na zakończenie walk.  NABU zdobywa Nippur. Święte ziemie Nippuru zostają przez niego zbezczeszczone. Ale w innych tabliczkach jest zapis,  że to bóg ERRA (NERGAL) dokonał zbezczeszczenia tej świątyni a bóg NINURTA (ISZUM) zwalił winę na NABU i MARDUKA. Odbywają się ciągle posiedzenia Rady wojennej bogów. Na posiedzenie przybywa w końcu ENLIL i jest przerażony stanem konfliktu. SHAMASH/UTU obwinia NABU o zbezczeszczenie Ur. NABU z kolei obwiniał NINURTĘ i NERGALA o zbeszczeszczanie świątyni w Babilonie. NABU obwinia również ENLILA o uknucie spisku przeciw Babilonowi, okazuje mu brak szacunku. Bóg ENLIL domaga się za to zemsty na MARDUKU i NABU; bóg ENKI gani boga NERGALA, swego syna, gdyż ten jego drugi syn NERGAL staje po stronie ENLILA, czyli przeciwnika swego ojca. NINURTA z NERGALEM postanawiają walczyć z NABU i MARDUKIEM. NERGAL proponuje użycie „straszliwych broni” ukrytych gdzieś pod  ziemią.  
Rada bogów przegłosowała użycie tej broni. Cały czas byli w kontakcie z bogiem-bogów, największym bogiem Panteonu sumeryjskiego, ANU, który był w niebie. Bóg ANU pozwala na użycie broni tylko na Synaju w celu zniszczenia „Miejsca wznoszenia bogów” zdobytego już w tym czasie przez NABU, jednakże decyduje, że ani bogowie ani ludzie nie mogli ponieść szkody. „ANU władca bogów, litował się nad Ziemią”.  NERGAL wydobywa tę broń, które była w krainie egipskiego boga GIBILA w Abzu (prawdopodobnie południowa Afryka). NERGAL jak pisze NINURTA nie przestrzega narzuconych reguł i zastrzeżeń. Ale widzą, że NABU dalej pozyskuje zwolenników kultu boga MARDUKA nad morzem Śródziemnym i na wyspach tego morza. Decydują, że NINURTA zniszczy miejsce wznoszenia bogów na Synaju a NERGAL  „nieposłuszne miasta” Kanaanu, w tym Sodomę i Gomorę. Postanawiają również zniszczyć siedzibę NABU w Borsipie.  Zgromadzenie bogów zezwala na użycie specjalnej, głęboko ukrytej broni. Poszukują NABU, który ukrywa się w Sodomie i Gomorze ale on w pewnym momencie opuszcza to miejsce i udaje się na zachód w kierunku morza Śródziemnego, unikając walki. W końcu NINURTA używa tej broni i niszczy „Miejsce wznoszenia bogów” na Synaju. Prawdopodobnie do dziś widać tam z kosmosu poczynione zniszczenia. Patrz zdjęcie poniżej. 
 


 Z książki Z. Sitchina

Natomiast NERGAL niszczy tą bronią „nieposłuszne bogom” miasta w Kanaanie czyli chyba w tym Sodomę i Gomorę, o której pisze Biblia. Ubocznym i strasznym skutkiem tych zdarzeń  był „zły wiatr”, o którym piszą bardzo liczne tabliczki klinowe  jak również obniżenie morza Martwego o 100 metrów z jednoczesnym powstaniem dodatkowej części tego morza, które aż do dziś nazwana jest „językiem”. Ogromna ilość tabliczek na temat „złego wiatru” została przez badaczy zestawiona w zbiorach pt. „Lamenty”.  Jak można wywnioskować z tabliczek niszcząca chmura prowadzona przez ten wiatr przeszła od Półwyspu Synajskiego w kierunku południowo wschodnim do Sumeru. W ciągu kilku dni w strasznych męczarniach zginęli wszyscy ludzie i zwierzęta  Sumeru. Na 100 lat życie w Sumerze zamarło. Opisy skutków tego zdarzenia są bardzo  dokładne i nie można oprzeć się wrażeniu że opisywane są objawy chorób popromiennych jak to było po wybuchu bomby atomowej w Hiroszimie. Ziemie Sumeru zostały zasypane jakimiś pyłami. Współcześni naukowcy z dwóch różnych ośrodków  naukowych zainteresowali się tym kataklizmem meteorologicznym. Wyniki badań tych naukowców są jednakowe a mianowicie: 
1. W roku 2000 międzynarodowa grupa 7 naukowców z różnych dziedzin  (archeolodzy, geolodzy, chemicy, itd.)  opublikowała w naukowym periodyku pt. „Geology  Studium”  artykuł pt. „Zmiany klimatyczne a upadek Imperium Akadyjskiego; dane głębokowodne”, w którym informują, iż na terenie  na wschód od morza Martwego w wyniku nagłych burz pyłowych a ten pył jest mineralny i zupełnie nietypowy dla tych terenów wystąpiła niezwykła zmiana klimatyczna. Datowanie metodą węglową tego  niezwykłego „pyłu opadowego” doprowadziło do konkluzji, że jego przyczyną było jakieś  wyjątkowo dramatyczne wydarzenie, które miało miejsce około 4025 lat temu (czy 2025 r. p.n.e.). Stwierdzili również, że „poziom morza Martwego w owym czasie obniżył się gwałtownie o 100 metrów”.
2.  Naukowy periodyk „Science” poświęcił  swe wydanie z dnia 27.04.2001 globalnym zjawiskom paleoklimatycznym.  W rozdziale o Mezopotamii podano świadectwa z Iraku, Kuwejtu i Syrii, że porzucenie rozległych terenów aluwialnej równiny między Tygrysem a Eufratem wywołane było burzami pyłowymi  rozpoczynającymi się 4025 lat temu.
 Opracowała: Danuta Sajur
Zródła:
Biblia, Apokryfy do Starego Testamentu, „Rozmowy o Bibli” Anny Świderkówny, „Opowieści bibilijne” Zenona Kosidowskiego, „Wojny bogów i ludzi”, „U kresu czasów” i „Boskie spotkania”  Zacharii Sitchina, Encyklopedia „Britanica”, Wikipedia, tabliczki klinowe ze zbioru „Lamenty”, „Lista królów” Baroussosa, „Śladami Biblii (Stary Testament w świetle nauki)” Wernera Kellera, polskie i angielskie internetowe strony na temat mitów sumeryjskich w tym między innymi „Starożytny-Bliski Wschód”.
 
 

2.6.3 Teksty tabliczek klinowych na tematy związane z  wojną bogów w  czasach Abrahama.
 
Najwięcej tekstów na temat „wojny bogów” za czasów Abrahama  dostarczają tabliczki  „Roczników królewskich III dynastii z Ur”,  tabliczki pt „Epos ERRA” (5 tabliczek), które wyjaśniają charakter i powody konfliktu bogów oraz tabliczki zestawione tematycznie pod nazwą „Lamenty” i wiele innych. Trzeba jednak wiedzieć, że  tekst „Epos ERRA”  został podyktowany przez boga ERRA/NERGALA i prezentuje jego wersję zdarzeń.  O tych wojnach możemy również wyczytać w Biblii i archiwach egipskich. W niniejszej pracy jednak prezentujemy oryginalne, niektóre sumeryjskie i babilońskie teksty tabliczek klinowych.
Z tekstów tych wynika, że konflikt między pomniejszymi bogami Panteonu sumeryjskiego narastał od wieków i to, że najważniejsi bogowie sumeryjscy chcieli zapobiec wojnie. Konflikt ten był spowodowany głównie przez dążenie boga Marduka/Re/Amona, który był synem Enki/Ptaha do pozyskania władzy nad Zgromadzeniem bogów sumeryjskiego Panteonu. Od początku powstania tego Panteonu bóg ten nie występował w tym Panteonie w ogóle i mieszkał w Egipcie a raczej na terenach dzisiejszej Nubii. W omawianym okresie Marduk pozyskał całkowitą „władzę” w Egipcie a teraz postanowił zdobyć tę władzę w Kanaanie i Mezopotamii. Realizował ten zamiar głównie poprzez; po pierwsze pozyskanie jak największej liczby swoich wyznawców na terenach na których jak dotąd był wyznawany tylko kult bogów sumeryjskich po drugie poprzez zbrojne zagarnięcie terenów, na których do tego czasu ludzie wierzyli w bogów starego Panteonu. W zamiarach tych zarówno ideowo jak i zbrojnie wspierał go jego syn Nabu. Dlatego gdy konflikt zbrojny wydawał się być nieuniknionym bogowie sumeryjscy zasiadali w nieustającej radzie wojennej, będąc w stałym kontakcie z najwyższym bogiem Panteonu, ANU, który był w niebie; „ANU wypowiadał słowa do Ziemi, Ziemia składała słowa do ANU”.
I stało się, że gdy bóg NABU, syn boga RE/MARDUKA, wraz z jego kanaanyjskimi sprzymierzeńcami przejął Synaj i „miejsce wznoszenia bogów” (egipskieTilmun), sumeryjskie Zgromadzenie bogów wyraziło zgodę na użycie specjalnej broni przeciwko MARDUKOWI. Uwaga! Może nawet to sugerować, że zajęcie Synaju przez NABU było bezpośrednią przyczyną użycia tej broni. W efekcie tej decyzji bogowie NERGAL i NINURTA zniszczyli  totalnie miasta kananejskie, które „zgrzeszyły” poprzez wyznawanie kultu boga MARDUKA a nie boga SINA (wśród tych miast była Sodoma i Gomora) i zniszczyli Centrum Synaju gdzie znajdowano się „miejsce wznoszenia bogów” (Tilmun), które tylko co zostało przejęte przez NABU.  W tym czasie Abraham miał 100 lat i przebywał już 25 lat w Kanaanie i był świadkiem zniszczenia  tych miast.
Użycie tej broni nastąpiło w 2023 p.n.e.  Skutki były fatalne zarówno dla ludzi jak i bogów. Między innymi podczas użycia tej broni na Synaju powstał „Zły Wiatr”, który przeniósł do Sumeru chmury pyłowych opadów powodując klimatyczną katastrofę w efekcie, której zginęli straszną śmiercią wszyscy ludzie Sumeru, jak również padły wszystkie zwierzęta, woda została zatruta, pola uprawne stały sie pustynią. Budynki pozostały ale Sumer i jego wielka cywilizacja legły w ruinach. Ale ciekawym jest to, że skutki tego zdarzenia ponieśli również bogowie, gdyż niektórzy albo zachorowali albo zmarli, no i wszyscy uciekali przed tym złym wiatrem.
Poniżej zestawiam  dostępne mi tabliczki na ten temat, ale i niektóre fragmenty Biblii:
Bezpośrednie przyczyny wojny bogów
Biblia: Pan rzekł;
„Wielki rozlega się krzyk przeciw Sodomie i Gomorze, że grzech ich jest bardzo ciężki”   a następnie tekst Biblii pisze ;  „zstąpię  [z góry??”]  i zobaczę czy postępowali ze wszystkim tak jak głosi krzyk, który doszedł do mnie, „czy nie muszę to widzieć ?” [Czy to znaczy, że bóg przedtem nie wiedział i nie widział tego??]. 
  Bóg postanawia dać im karę. I jak to wynika z zapisów Biblii „o targowaniu się” Abrahama z bogiem o ilość sprawiedliwych w Sodomie i Gomorze, było to zdarzenie zamierzone, które  można było przesunąć w czasie, a nie kataklizm przyrody.
 
Fragment tekstu z autobiografii Marduka:
Moje dni (wygnania) dobiegły końca; [wygnanie gdyż Marduk decyzją bogów miał poczekać na przejęcie władzy nad bogami gdy zacznie się jego era czyli era Barana]
Do mojego miasta (Babilonu wyruszyłem)
(wznieść/odbudować) swoją świątynię Esagilę jak górę,
(przywrócić) swoją wieczną siedzibę,
Skierowałem kroki (do Babilonu)
Przez (….)  kraje (szedłem) do mojego miasta,
Aby zapewnić mu  (przyszłość, dobrobyt?),
Króla w Babilonie (osadzić)
W domu mojego przymierza (….)
W Esagili niczym w górze (…)
Stworzonej przez Anu (…)
Aby w Esagili (…)
Wznieść platformę (….),
W moim mieście  (…),
Radość (…).
 
Jedną z innych przyczyn, które doprowadziły do użycia „specjalnej broni” było wzajemne bezczeszczenie świątyń różnych bogów albowiem Nabu zbezcześcił świątynię Sina (Ekur) w Ur a Nergal świątynię Marduka w Babilonie. Później okazało się, że to jednak Nergal zbezcześcił świątynię w Ur i winę „zwalił” na Nabu. Poniżej patrz np. tekst tabliczki klinowej o Kordoloamerze, który potwierdza, że to bóg ERRA/NERGAL zbezcześcił  Ekur czyli świątynię boga SINA w Nippur.
„ERRA, niemiłosierny,
Wszedł do świętego kręgu.
Rozlokował się w świętym kręgu,
Ujrzał Ekur. 
Otworzył usta i rzekł do swych młodych ludzi:
Obróćcie  Ekur w ruinę,
Wynieście precz, co w nim cennego, jego fundamenty zniszczcie,
Mury chroniące sanktuarium rozbijcie!”
Ucieczka NABU, syna boga MARDUKA z Ezidy [Ezida to nazwa świątyni NABU w miejscowości Borsipa, niedaleko od Babilonu, na południe od niego, nad Eufratem]
 „ Z Ezidy (…)   NABU wyruszył.
Zaprowadzić porządek we wszystkich swoich miastach;
w kierunku wielkiego morza poszedł” 
„Lecz kiedy syn MARDUKA  [znaczy NABU]
Był w odległym kraju,
Ten-od-złego-wiatru  [ISZUM/NINURTA]
Kraj w dolinie wypalił żarem”
 
„On  [NABU] wypłynął na wielkie morze,
Zasiadł na wielkim tronie, który nie był jego tronem
(bo) Ezida, jego właściwa siedziba, padła pastwą (…)”.
 
Użycie  siedmiu broni
 „Te siedem pozostaje wewnątrz góry,
Spoczywa wewnątrz zagłębienia w ziemi.
Z tego miejsca wylecą świecąc blaskiem,
Od ziemi do nieba obleczone w szatę grozy”.
Wiedzieli, że broń ta musiała mieć ogromny zasięg i mogła zniszczyć wiele niewinnych ludzi.
Mówi NINURTA do NERGALA;
„Mężny ERRA,
Czy sprawiedliwych zniszczysz razem z niesprawiedliwymi?
Czy zniszczysz tych, którzy przeciwko tobie zgrzeszyli,
Razem z tymi, którzy przeciwko tobie nie zgrzeszyli”.
 
Poniższy tekst tabliczki jasno wykłada się, że walka szła o jakieś  specjalne miejsce na Synaju gdzie „wznoszą się Wielcy”.
Dalej mówi NINURTA;
„ Od miasta do miasta wyślę posłańca;
Syn [NABU], nasienie swego ojca, nie ucieknie;
Na ustach jego matki zamrze śmiech (…).
Nie będzie miał [MARDUK] dostępu do miejsca bogów;
Miejsce gdzie wznoszą się Wielcy,
unicestwię”.
 
ISZUM/NINURTA
„Bohater ERRA poszedł pierwszy, przed ISZUMEM,
pamiętając swoje słowa;
ISZUM też wyruszył, zgodnie z danym słowem, 
Ze ściśniętym sercem”
 
Ich pierwszym celem było „miejsce wznoszenia bogów”  ukryte w Górze Najwyższej.
„ISZUM skierował się do Góry najwyższej.
Straszliwe siedem [broni], nieporównane,
Podążało za nim.
Do Góry Najwyższej bohater przybył.
Podniósł rękę ,
Góra została zmiażdżona.  Równinę na Górze Najwyższej
Wytarł wówczas do czysta;
W jej lasach ani jednego stojącego pnia nie zostawił”.
 
Drugim celem były „grzeszne miasta” w Kanaanie  [tzn. te, które przestały uznawać kult boga SINA].
„Potem idąc w ślady ISZUMA,
ERRA drogą królewską podążył. [z Borsipy niedaleko Babilonu do Kanaanu]
Miasta owe zniszczył,
Obrócił je w perzynę.
Wywołał głód w górach, 
Zwierzęta górskie wygubił.”
 
 „Przekopał się przez morze,
Podzielił jego całość.
To co w nim żyje, nawet krokodyle, 
Wyniszczył.
Ogniem spalił zwierzęta,
Przeklął zboża, by obróciły się w pył.”
 (Tu kończą się  tematycznie teksty tabliczek nazwanych „Epos ERRA).
 
Inna tabliczka napisana w języku sumeryjskim i akadyjskim (K. 5001) opublikowana w Oxford Editions of Cuneiform Texts vol. VI  jest najbardziej podobna do tekstu biblijnego choć trudno zidentyfikować o jakim bogu jest ten tekst.
„Pan niosący dzień ognia, 
Którym spalił do cna przeciwnika;
Pan który zmazał nieposłuszne kraje;
Pan, który odjął życie stronnikom Zła;
Który spuścił deszcz kamieni ognia na przeciwników”.
 
Poniżej przedstawiam skutki użycia 7 broni, w tym, że broń ta porażała również bogów, którzy musieli przed nią uciekać oraz powstanie „złego wiatru” jak napisano na poniższej tabliczce.
(Z tekstu tabliczki o królu Elamu Kordaorloomerze)
„ENILA, który tronował  na wysokościach,
Ogarnął gniew.
Siejący zniszczenie znów powzięli złą myśl.
Ten który wypala ogniem [ERRA/NERGAL],
I ten, który powala złym wiatrem [ISZUM/NINURTA],
Dopuścili się razem swego zła.
Ci dwaj zmusili bogów do ucieczki;
Bogowie uciekali przed paleniem ziemi.”
 
„To co było wzniesione do ANU [bóg ten był w niebie], by puszczać w ruch [czy mowa o jakimś urządzeniu?] ,
Usunęli w cień niebytu,
Sprawili, że oblicze tej rzeczy zgasło,
miejsce jej spustoszyli.”
 
„Wir burzy – zły wiatr
- obiegał niebiosa.”
Stało się to w szóstym roku panowania króla III dynastii z Ur (z Sumeru) Ibusuena, jak zapisano w jego rocznikach królewskich.
 
Skutki „złego wiatru”.
Jest bardzo dużo tabliczek opisujących skutki tego „Złego Wiatru”. Wiele ich zebrano w zbiorze pt. „Lamenty sumeryjskie„ czy „Lamenty z Ur” lub z „Lamenty z Eridu”,  „Lamenty z Uruk”, itd.. Opisują one jak „Zły Wiatr” przeszedł przez Nippur, Ur, Uruk i Eridu ale również przez wiele innych miast, obejmując całą Mezopotamię. 
„Powodując zniszczenie miast,
 Powodując zniszczenie domów;
Powodując zniszczenie stajni,
Opróżnienie owczarni;
Tak, że woły Sumeru nie stoją już w swych stajniach,
Tak, że owce Sumeru nie wędrują już w swych owczarniach;
Tak, że rzeki Sumeru toczą gorzką wodę,
Tak, że pola uprawne Sumeru zarastają chwastami,
Tak,   że na stepach Sumeru więdną rośliny”.
 
„W miastach i wioskach „matka nie dba o swoje dzieci,
Ojciec nie mówi „o moja żono”,
 małe dziecko nie rośnie silne pod ich opieką, 
niania nie nuci kołysanki (…), 
królestwo zostało odjęte królowi”.
 
„Na kraj Sumeru spadła klęska,
Nie znana człowiekowi;
Taka którą nigdy przedtem ,
nie widział,
której nie mógł się oprzeć”
 
Śmierć nie przychodziła od wroga, była to śmierć niewidzialna. 
„ która wędruje ulicami, 
wypuszczona jest swobodnie na drogę; 
stoi za człowiekiem –
jednak nikt nie może jej zobaczyć;
 kiedy wchodzi do domu, 
jej przybycie pozostaje nierozpoznane.”
 
Nie było obrony przed tym wiatrem.
„złem, które niczym duch nawiedziło kraj;
(..) najwyższą ścianę, najgrubsze mury przechodzi jak powódź;
Żadne drzwi nie mogą zamknąć mu dostępu,
Żaden rygiel nie może go powstrzymać;
Prześlizguje się przez drzwi jak wąż,
Przez zawiasy przenika jak wiatr.”
 
„Kaszel z flegmą osłabiały piersi, 
usta napełnione były śliną i pianą (…).
Ludzie byli oszołomieni i niemi,
Opanowało ich chorobliwe odrętwienie (…),
Zła miesiączka, ból głowy,
Ich duch opuścił ich ciało”
 
 
Umierali straszną śmiercią.
„Ludzie, przerażeni, ledwo oddychali;
Zły wiatr ich pochwycił,
Ani dnia im nie darował (…)
Usta zalane  były krwią,
Głowy nurzały się we krwi (…).
Od złego wiatru zbielały twarze.”
 
Źródłem tej niewidzialnej śmierci  była chmura, która pojawiła się nad Sumerem i ;
„zakryła kraj jak płaszcz,
Rozpostarła się nad nim jak prześcieradło”
„Chmura brązowej barwy,  
podczas dnia
 „pokryła ciemnością słońce na horyzoncie”. 
„W nocy święcąca na krawędziach”,
 „otoczona upiorną poświatą, napełniła szeroką ziemię”, 
„zasłoniła  księżyc; wschodzący księżyc zgasiła”. 
 
Ale było wiadomo o co chodzi. Była to; 
„wielka  burza zesłana od ANU (…)
[która] wyszła  z serca ENLILA”
 
Dalej teksty te piszą.
„Złowrogi wybuch obwieścił zgubną burzę,
Złowrogi wybuch był zwiastunem
zgubnej burzy,
Potężni potomkowie, waleczni synowie [NINURTA i NERGAL]
Byli heroldami pomoru”
 
Dalej inny tekst pisze o sposobie działania tej straszliwej broni i że w chwili gdy;
„straszne bronie zostały odpalone z nieba [w jaki sposób?],
Nastąpił oślepiający błysk;”
(…)
„rozbłysły straszliwe promienie na cztery strony świata,
paląc wszystko jak ogień”
„burza zrodzona w blasku błyskawicy”
„burza która z furią bluznęła ogniem w niebo”.
 
Burza ta zatrzymała się na górach Zagros i jak wynika z tych tekstów przechodziła przez Sumer 2 dni.
Teksty lamentacyjne lokalizują  miejsce powstanie burzy:
„na Zachodzie” [w stosunku do Sumeru],  „Opodal piersi morza”,  „ w dolinie pośród gór”,  „miejsce, z którego wznoszą się Wielcy”,  „góra Najwyższa”,  „Góra ryczących tuneli”,  „pośród gór”.
 
Wiele lamentów w tym „Lament nad Uruk” i „Lament nad upadkiem Ur” opisuje jak to dotknęło bogów. Ten drugi wymienia wszystkich bogów, ich potomków, którzy „wydali na pastwę wiatru„ wielkie świątynie i miasta Sumeru.
 
Tekst  tabliczki „Lament nad upadkiem Sumeru i Ur”;
„NINURSAG zalewała się gorzkimi łzami”
NANSZE krzyczała „o  moje zniszczone miasto” gdy „na jej umiłowane miasto spadło nieszczęście”
INANNA w wielkim pośpiechu opuściła  Uruk, płynąć „mogącym się zanurzyć statkiem” w kierunku Afryki i utyskując, że musiała zostawić biżuterię i cały swój dobytek i opłakiwała spustoszenie Ur dokonane przez zły wiatr, który „w jednej chwili, w mgnieniu oka,  zrodził się pośród gór” i przed którym nie było ochrony.
 
Niektórzy bogowie rezydujący w Uruk wszczęli alarm;
 „wstawajcie”- krzyczeli  w środku nocy,
 „uciekajcie’,  „ukryjcie się w stepie” 
 
ale potem bóstwa uciekły i; 
„obrały  nieznane ścieżki”.
„I tak wszyscy bogowie opuścili Uruk;
 
Trzymali się z daleka od miasta;
„Ukryli się w górach [ góry wstrzymywały wiatr?],
Uciekli w dalekie doliny.”
 
Gdy burza przeszła;
 „na ulicach leżały zwały trupów (…), cisza spowiła Uruk jakby płaszczem.”
 
Natomiast z  „Lamentów nad Eridu” dowiadujemy się,  że bogini NINKI uciekła ze swego miasta do bezpiecznego schronienia w Afryce: 
„NINKI, wielka pani miasta, lecąc niczym ptak opuściła swoje miasto”. 
 
Ale ENKI, jej mąż,  oddalił się  z Eridu tylko poza zasięg złego wiatru, ale dość blisko, aby widzieć zagładę  miasta;
„Pan Eridu stanął poza swym miastem (…)”
„Nad losem skrzywdzonego miasta zapłakał gorzkimi łzami”, 
 radził „schowajcie się do komór podziemnych, ukrywajcie się w ciemności”.
 
Tych, którzy podążyli za ENKI i rozłożyli się na peryferiach miasta, wyprowadził na pustynię w stronę wrogiego kraju”, czyli Kanaanu, a potem spożytkował swe zdolności naukowe  by uczynić „zepsute drzewo” jadalnym. 
W mieście Lagasz bogini, żona NINURTY, „matka” BAU;
 „opłakiwała gorzko swoją świątynię, swoje miasto’. 
 
Chociaż  boga NINURTY nie było już w mieście, jego żona nie mogła zmusić się do odejścia.  Przeciągając pobyt, wciąż lamentowała: 
 „ o moje miasto, o moje miasto” 
 
i  tego przeczekiwania omal nie przepłaciła życiem;
„Tamtego dnia, panią -
dogoniła burza;
Niczym śmiertelniczkę  – 
BAU dogoniła burza”.
 
Po tym kataklizmie bóg ENKI zwrócił się do swego ojca ENLILA,  który podjął ostateczną decyzję o użycie 7 broni z apelem żeby zapobiec tak szerokiemu  nieszczęściu.  ENLIL odpowiedział:
„Ur przyznano królestwo –
Nie przyznano mu wiecznego panowania.
Od dni dawnych, gdy założono  Sumer,
Aż do dziś, gdy namnożyło się ludzi –
Czy widział kto królestwo panujące bez końca?”
 
Są tabliczki,  które napisała sama bogini NINGAL,  żona boga SINA/NANNARA. Pisze w nich jakie straszne śmierci ludzi widziała i że postanowili nie opuszczać Ur. Spędzili koszmarną noc w „domku termitów”  [podziemnej komorze]  wewnątrz zikkuratu. Następnego dnia okazało się, że bóg SIN/NANNAR zachorował i dopiero następnego dnia  NINGAL przygotowała się do opuszczenia siedziby, „przywdziała szatę”  i  razem z przybitym klęską SINEM/NANNAREM odeszła z miasta, które oboje tak bardzo kochali.
 
Gdy odchodzili widzieli:
„Ludzie niczym skorupy potłuczonych garnków zalegali ulice miasta;
Wysokie bramy, gdzie mieli zwyczaj spacerować,
Były zasłane ich martwymi ciałami;
Na bulwarach, gdzie odprawiano uroczystości.
Leżeli porzucani;
Wszystkie ulice,  gdzie zwykli spacerować,
Były zasłane ich martwymi ciałami;
W miejscach gdzie odbywały się zabawy,
Ludzie leżeli w stosach. 
zwłoki jak sadło pozostawione na słońcu, rozpływały się”.
 
Cała południowa  Mezopotamia leżała w ruinie, jej glebę i wodę zatruł zły wiatr;
„Na brzegach Tygrysu i Eufratu rośliny były dotknięte tę chorobą (..)
Na bagnach rosły trzciny o chorobliwych szczytach, które gnijąc roztaczają odór (..)
W sadach i ogrodach nic nie rośnie,
Wszystko szybko więdnie (…).
Pola uprawne nie są okopywane,
W glebę nie rzuca się ziarna,
Na polach nie słychać pieśni’.
Na stepie bydło duże i małe przerzedziło się,
Wszystkie żywe stworzenie spotkała zagłada.
Owczarnie zostały wydane na pastwę wiatru  (…).
Warkot tłuczka obracającego się w maselnicy.
Nie rozbrzmiewa w owczarni (…).
Stajnie nie dostarczają tłuszczu i sera (…).
NINURTA opróżnił  Sumer z mleka. ”
Ostatnie badania naukowe
1. Rok 2000. 
Międzynarodowa grupa 7 osób z różnych dziedzin  (archeolodzy, geolodzy, chemicy , itd.)  opublikowała w naukowym periodyku „Geology  Studium” pracę pt. „Zmiany klimatyczne a upadek Imperium Akadejskiego; dane głębokowodne”, w której informują, iż na terenie  na wschód od morza Martwego w wyniku nagłych burz pyłowych a ten pył jest mineralny i zupełnie nietypowy dla tych terenów wystąpiła niezwykła zmiana klimatyczna. Datowane metodą węglową tego  niezwykłego „pyłu opadowego” doprowadziło do konkluzji, że jego przyczyną było jakieś  wyjątkowo dramatyczne wydarzenie, które miało miejsce około 4025 lat temu. Stwierdzili również, że „poziom morza Martwego w owym czasie obniżył się gwałtownie o 100 metrów”.
2  Rok 2001.
Naukowy periodyk „Science” poświęcił  swe wydanie z dnia 27.04.2001 globalnym zjawiskom paleoklimatycznym.  W rozdziale o Mezopotamii przedstawiono świadectwa z Iraku, Kuwejtu i Syrii, że porzucenie rozległych terenów aluwialnej równiny między Tygrysem a Eufratem wywołane było burzami pyłowymi  rozpoczynającymi  się 4025 lat temu”.
Teksty zebrała i zestawiła tematycznie: Danuta Sajur
Zródła: książki Zacharii Sitchina „U kresu czasów” i „Wojny bogów i ludzi”, opracowania muzealne z Luwru i muzeum Brytyjskiego, Encyklopedia Britanica, Wikipedia, angielskojęzyczne internetowe fora dyskusyjne naukowców różnych krajów na tematy Starożytnego Bliskiego Wschodu.

 

2.6.4 Historia starożytnego Kanaanu
A . Starożytny Kannan
I. Początki Kanaanu.
Dogodne warunki klimatyczne panujące na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego aż po pustynie wschodnie  sprawiły, iż ludzkie obozowiska na tym terenie powstały już ok. 500 000 lat temu. 
Ok. 9000. p.n.e.
Zaczęły powstawać pierwsze trwałe osady. Rozwijała się hodowla zwierząt i uprawa zbóż. Następnie zaczęto wznosić pierwsze miasta (w tym Jerycho- nazwa oznacza „miasto Jerita” czyli boga Sina),  powstają inne elementy kultury materialnej.
Ok. 6000 - 5000 lat p.n.e. 
Do Kanaanu zaczęły napływać plemiona semickie /potomkowie Sema syna Noego/ i inne ludy. Ludy te, po zdominowaniu tubylców, dały początek  plemionom kanaanejskim.
W III tysiącleciu p.n.e. 
Tereny owe zamieszkują Fenicjanie i swój kraj nazywają Kanaanem. Starożytna Fenicja, to obecne tereny Libanu, część Syrii i Izraela. W sąsiednim kraju – Egipcie toczą się wojny religijne.
 Na terenach Kanaanu wyznawany jest głównie kult sumeryjskiego boga Sina i innych bogów sumeryjskich z gałęzi boga Enlila. Powstaje szereg miast-państw. Każde z tych miast wyznaje inny kult religijny. 
 
2055 p.n.e.  - „Z rozkazu”(?)  boga NANNARA/SINA, sumeryjski król Szulgi wysyła wojska elamickie (obce wojska - legia cudzoziemska) by stłumiły zamieszki na tle religijnym w kanaanejskich „nieposłusznych” miastach. Walka toczyła się o to aby na tych terenach był wyznawany kult religijny boga NANNARA/SINA a nie boga MARDUKA/RA.  Była  to tak zwana pierwsza wojna królów, odnotowana na wielu tabliczkach klinowych, w tym w tak zwanych „Kronikach królewskich”.
2047 p.n.e. - Amar-Suen (biblijny Amrafel, Amar-pal), syn króla Szulgi (z III sumeryjskiej dynastii z Ur),  zostaje królem miasta sumeryjskiego Ur..
 
2041 p.n.e.  -  „Kierowany” (?) przez boginię INANNĘ/ISZTAR,  sumeryjski król miasta UR Amar-SUEN  tworzy koalicje królów Wschodu, którzy organizują  drugą ekspedycję militarną nacelowaną w Kanaan i Synaj do „Miejsca gdzie wznoszą się Wielcy”. Z tabliczek „Kroniki królewskie” tego króla można wywnioskować, że ta sumeryjsko-elamicka militarna wyprawa nie zdołała wejś
 na Synaj. Wojska te zmieniły kierunek swego marszu i odbyła się bitwa w dolinie Sear nad morzem Martwym. Była to tak zwana druga wojna 5 królów Zachodu i 4 królów Wschodu. To właśnie ta wojna jest opisana w Biblii. Królowie Zachodu, czyli Sumeru i Elamu przegrali.  Armia królów Wschodu skierowała się do Damaszku, gdzie odbyła się następna bitwa. W Kanaanie coraz szerzej rozpowszechnia się kult egipskiego boga MARDUKA/RA. 
2025 p.n.e. - Jak podaje Biblia, w roku 2025 nastąpiło zniszczenie królewskich miast Kanaanu – Sodomy i Gomory. Współcześni naukowcy (geologowie) stwierdzają, że w tym roku zaistniała klimatyczna katastrofa, która spowodował całkowite zniszczenie Sumeru.   
II tysiącleciu p.n.e.
Do Kanaanu napłynęły plemiona Amorytów, którzy również byli semitami.
 Od XVII do XIII w p.n.e.  
Kanaan pozostawał pod wpływem Egiptu,  kraju Mitanni oraz Hetytów. Lokalni królowie kanaanejscy próbowali wyzwalać się spod wpływów sąsiadów ale bezskutecznie. Najeźdźcy owi ustąpili dopiero ok. 1200 r.  p .n.e. kiedy to w wyniku najazdów tzw. Ludów Morza upadło państwo Hetytów a Egipt został poważnie osłabiony.
 W XII w p.n.e. 
Nad wybrzeżem Morza Śródziemnego, na terenach Kanaanu, osiedlili się Filistyni /Ludy Morza/ i od tego czasu istnieje nazwa tych terenów jako Palestyna.
Palestyna w epoce brązu rozwijała się dynamicznie, zaczęły powstawać ufortyfikowane miasta zarządzane przez królów. Palestyna - to obecnie region geograficzny, na terytorium którego znajdują sie państwa: Izrael, Strefa Gazy, Zachodni Brzeg Jordanu.
 II. Upadek Kannanu.
Po okresie środkowego i późnego brązu gdzie kwitła kultura Kanaanu następuje nękanie tych terenów wojnami prowadzonymi przez Egipt. W wyniku najazdów, w okresie od XVII w p.n.e. do XIV w p.n.e.  upada wiele miast,  między innymi  Jerycho.  Część miast nadal trwa i są to : Aszdod , Bel Szeon, Gezor, Chazor, Megiddo.
Ostateczny upadek kultury Kanaanu przypada na XIII-XII w p.n.e.  Zostało to spowodowane przez:
 - podboje egipskie trwające kilka wieków,
 - podboje Ludów Morza w tym Filistynów,
- podboje ludu Izraela.
B. Starożytny Izrael.
Informację o starożytnym Izraelu posiadamy głównie na podstawie tekstu Biblii oraz dwutomowej pracy historycznej greckiego historyka Flaviusza. „Dzieje Izraela” 
Pierwszą postacią wiążącą się z Izraelem jest biblijna postać Sumeryjczyka z Ur, Abrahama. Abraham miał syna Izaaka, Izaak miał syna Jakuba. Jakubowi Bóg zmienił imię na Izrael stąd potomkowie Jakuba to Naród Izraela.  Jakubowi urodziło się 12 synów - jest to 12 plemion Izraela. Historycy umiejscawiają wędrówkę Abrahama z Harranu do Kanaanu na ok. 2000 r. p.n.e.     Natomiast przybycie Żydów z Jakubem/Izraelem/ do Egiptu nastąpiło ok. 1850 r,   p.n.e. W tym czasie miała miejsce i wędrówka Hyksosów i innych zachodnio-azjatyckich ludów w stronę Egiptu. Exodus ten został wymuszony ogromną suszą - panującą na ich pierwotnych terenach zamieszkania. 
1. Wyjście Izraelitów z Egiptu i droga do Kanaanu.
Potomkowie synów Izraela mieszkający w Egipcie, stali się niewolnikami. Po około 400 latach niewoli Izraelici zgodnie z przekazem biblijnym pod wodzą Mojżesza wychodzą z Egiptu. Według ostatnich badań i analiz historyków, archeologów i badaczy biblijnych Exodus nastąpiła za czasów XVIII dynastii egipskich faraonów, prawdopodobnie w roku 1440 p.n.e. Podczas tułaczki po pustyni  Synaj, Izraelici otrzymali między innymi Prawo Mojżeszowe - 10 przykazań. 
Po śmierci Mojżesza przywódcą Izraelitów zostaje Jozue, pierwotnie nazywał się Ozeon. Jozue wprowadził Izraelitów do ziemi Kanaan i podbił ją . Żył 110 lat. Izraelici będący  pod wodzą Jozuego ok. XIII w p.n.e. zdobyli i całkowicie zniszczyli Jerycho.
Archeolodzy datują powstanie Jerycha na ok 9000 r. p.n.e. Jego nazwa znaczy „Miasto  Jerita” czyli inaczej „Miasto Sina”. To są 2 nazwy tego samego boga księżyca, sumeryjskiego boga Sina. 
Od 6800r p.n.e. miasto było otoczone trzema murami. Datowanie owych murów określił prof. J. Garstanga w 1936 r. , na lata :
- mur C 2000 - 1800 r p.n.e.
 - mur B 1800 - 1600 r p.n.e.
 - mur A ok. 1400 r p.n.e.  
Zniszczenie muru A łączy się z podbojem miasta przez Jezuego. Inne mury wg. opinii archeologów zostały zniszczone w wyniku działania ognia i trzęsień ziemi.
Jerycho jest  najstarszym miastem świata. O jego istnieniu donoszą wykopaliska ale ich interpretacje bywają rozbieżne. Wg. Księgi Jezuego po zdobyciu Jerycha i Aj zdobyto Betel. W tym przypadku znaleziska archeologiczne są zbieżne z obrazem biblijnym.
 W ciągu 2 następnych stuleci od przybycia z Egiptu, Izraelici zdobyli większą część kraju i porzucili koczowniczy tryb życia. Wojny trwały nieustannie i wówczas na czele ludu stawali przywódcy zwani sędziami.
2  Ok. 1030 r. p.n.e. 
Powstało w końcu Zjednoczone Królestwo Izraela obejmujące Judę i Jerozolimę. Królem został Saul. Po nim władzę objął Dawid /1006 - 970 r.  p.n.e./, a po Dawidzie Salomon /971-931 r.  p.n.e./. Po śmierci Salomona Zjednoczone Królestwo Izraela podzieliło się na 2 państwa tj. Królestwo Judy ze stolicą w Jerozolimie (zamieszkiwały go 2 plemiona Izraela) oraz Królestwo Izraela ze stolicą w Samarii (zamieszkiwał go 10 plemion Izraela).
3. LOSY  KRÓLESTWA JUDY.
W Królestwie Judy władza pozostała w rękach potomków króla Dawida. Życie religijne w tym państwie koncentrowało się wokół Świątyni Jerozolimskiej. 
W 586 r. p.n.e. państwo Judy zostało podbite przez armię  babilońską pod  wodzą Nabuchodonozora II. Jerozolima została zniszczona a część elit  religijnych i państwowych ok .4 tys. osób zostało uprowadzonych do Babilonu.
Część Izraelitów powróciło do ojczyzny Judy w 536 r p.n.e. za zgodą króla Persji Cyrusa II,  który podbił Babilon.
W 332 r p.n.e. wojska macedońskie pod wodzą Aleksandra Wielkiego podbiją Persję. Tak Juda weszła w skład ziem zdobytych przez Aleksandra Macedońskiego i stała się częścią prowincji  zwanej Syrią Dolną czyli Celesyrią.  Mimo to Juda otrzymała autonomię ze stolicą w Jerozolimie. Następnie Grecy zmienili jej nazwę z Judy na Judeę.
W I w p.n.e. Rzymianie położyli kres niepodległości Judei, ale w 37 r.  p.n.e. Senat rzymski uznał Heroda za króla Judei. Po śmierci Heroda rozpętała się wojna domowa i w 6 r. nowej ery Rzymianie stłumili powstanie a Judea została wcielona w skład rzymskiej prowincji Syrii.
 
Powstania Żydowskie. (chronolgia do tyłu
W 66 r. n.e.  wybuchło powstanie przeciw Rzymianom panującym w Judei. Jerozolima padła 11.IX.70 r. 
W 73 r. upadła ostatnia twierdza Mosada i wówczas samobójstwo popełniło 960 Żydów. Nadal wybuchały powstania tj. 132 r. i 135 r.. Po klęsce tego ostatniego powstania, Rzymianie zaorali Wzgórze Świątynne. Zakazano praktyk religijnych, Judea opustoszała. Zmieniono nazwę Judei na Syria Palestyńska - czyli Filistyńska. W 197 r. oraz 351 -352 r . nadal trwały walki powstańcze ale tłumiono je. Starożytny Izrael pozostawał pod panowaniem Rzymian do 395 r. 
 
4. LOSY KROLESTWA IZRAELA.
 
1. Po śmierci króla Salomona, podzielono Zjednoczone Królestwo Izraela na 2 państwa i w wyniku tego podziału powstało Królestwo Izraela.
W 722 r.  p.n.e. zostało ono zajęte przez Asyrię. Liczne bunty były tłumione przez Asyryjczyków.  Ludność uprowadzano a na ich miejsce sprowadzano ludnoś
 z Babilonii - to dało początek Samarytanom. Było to pierwsze rozproszenie Izraelitów, w którym 10 plemion Izraela zostało uprowadzonych przez Asyrię.
C. Zakończenie.
Zjednoczone Królestwo Izraela zapoczątkowane przez króla Saula w 1030 r p.n.e. rozpadło się na 2  państwa. Jedno z nich upadło w 722 r p.n.e. / Królestwo Izraela / a  drugie upadło w 586 r. p.n.e. /Królestwo Judy/. Na przełomie epok już nie istniało starożytne państwo jakim było Zjednoczone Królestwo Izraela.  Dopiero w XX wieku w 1948 roku utworzono namiastkę Zjednoczonego Królestwa Izraela czyli proklamowano republikę Izrael ze stolicą w Jerozolimie.
 
Białystok luty 2017.
Opracowała: Wiesława Jelska. 

 

2.6.5 Religia  Starożytnego Kanaanu



 W analizie tematu starożytnej religii Kanaanu trzeba zwrócić szczególną uwagę na jego geograficzne położenie i jego klimat. Kanaan znajdował się bowiem na strategicznych logistycznie, żyznych terenach łączących Afrykę (Egipt) z Azją (bezpośrednio nad morzem Śródziemnomorskim) czyli na tak zwanym „żyznym półksiężycu”. Tereny te wraz z Arabią i Mezopotamią stopniowo były zasiedlane koczowniczymi plemionami potomków Sema, syna Noego, a niektóre z nich pomału (na terenach przy Morzu Śródziemnomorskim) zaczęły zajmować się rolnictwem i sadownictwem. Uważa się, że ówczesny Kanaan składał się z wielu miast-państw, z których każde miało własnego króla i stanowiło odrębny organizm państwowy. Do najsłynniejszych należały: Jerycho, Sychem (Nabulus), Chacor, Ugarit, Byblos i Jerozolima.

 

Klimat tam był niezbyt przyjazny. Latem - wielkie temperatury bez opadów wpływające na zanik roślinności, w innych porach roku - lokalne, nieraz ogromne opady i burze ale powodujące duży wzrost roślinności. Kananejczycy wierzyli, że światem włada potężna siła lub siły o nadprzyrodzonej naturze, do których można się w jakiś sposób zbliżyć. Powodowało to, iż na tych terenach ludzie wierzyli we wpływ przyrody na ich życie i wierzyli przede wszystkim w bogów związanych z siłami przyrody, klimatu, rolnictwa i płodności.

W Starożytności na całym obszarze Azji Wschodniej ludność wierzyła w 12 bogów Panteonu sumeryjskiego (politeizm), którzy w różnych rejonach (krajach) i w różnych okresach historycznych mieli różne nazwy odpowiadające lokalnemu językowi. Ludzie, dostrzegając przede wszystkim różnorodność zjawisk, nie mogli pojąć, jak by jakaś jedna siła mogła tę różnorodność stworzyć i kierować jej losami. I dlatego wierzyli, że każdy z bogów tej dwunastki miał przyznany teren i naród, który wyznawał kult danego boga lub jakiejś grupy bogów. Również w politeistycznym Kanaanie, podobnie jak w wielu innych krajach, każda miejscowość i każde osiedle, każdy rodzaj zajęcia i każdy przejaw ludzkiego życia miały swoje odrębne bóstwa. Znajdowały się pośród nich bóstwa pomniejsze, z którymi zwyczajni ludzie, mężczyźni i kobiety, chętnie nawiązywali więź osobistą jako z obrońcami swych interesów.

W Panteonie tym występowali także bogowie potężni, bogowie o charakterze uniwersalnym, chociaż ich wszechmoc i władzę nad ludzkością ograniczał fakt współistnienia także innych istot boskich. Wiara ta stanowiła odzwierciedlenie sytuacji panującej w ówczesnym świecie, a mianowicie stanu niekończących się wojen między państwami i między miastami, różnorodności zjawisk w otaczającej ich rzeczywistości oraz wielorakość i różnorodność zjawisk przyrody. A ich wierzenia i mity mówiły, że między bogami istnieje jakiś podział pracy ale i to, że bogowie ci toczą między sobą nieustanne wojny.

Częścią Kanaanu było między innymi, leżące na północy, miasto Ugarit. Dzięki wykopaliskom archeologicznym na tym terenie uzyskano ogromną wiedzę na temat życia, królów, pałaców, świątyń i wierzeń ludności ugaryckiej. Odkryto ruiny pałacu królewskiego, który zajmował ponad 10 tysięcy metrów kwadratowych, miał ponad 100 komnat otaczających 9 dziedzińców. Znajdowały się tam 2 ogromne świątynie bogów Baala i Dagona, pomieszczenia dla kapłanów, domy mieszkalne, warsztaty i stajnie. Znaleziono archiwa i biblioteki z glinianymi tabliczkami pokrytymi pismem klinowym. To starożytne Ugarit, potężne miasto-państwo istniejące już w neolicie, przeżywające rozkwit w XX wieku p.n.e., wielokrotnie było burzone i odbudowywane. 20 tysięcy tabliczek odnalezionych w ruinach opisywały historię i kulturę tego miasta i dotyczyły wszystkich dziedzin życia miasta: handlu, polityki, historii, życia prywatnego i dworskiego. Na tabliczkach znajdowały się także teksty o tematyce religijnej, zawierające mity, modlitwy, hymny oraz rytuały składania ofiar bogom.

W wierzeniach ugaryckich istniał Panteon z wieloma bogami i boginiami, rozumianymi prawie w każdym szczególe tzn. wygląd, uczucia, namiętności, słabości, zachowania, itd., że są podobni do ludzi.

Wspaniałe świątynie Baala i Dagona odkryto również w Palmirze.


Świątynie Baala w Palmirze>>>

 Najważniejszymi bogami Kanaanu byli (wraz z odniesieniem do nazwy tego boga w panteonie sumeryjskim):

El – bóg najwyższy, stworzyciel świata, utożsamiany z bykiem, nosił tiarę z rogami - to bóg sumeryjski An (który znajdował się w niebie).

 

Dagon – bóg zboża - Enlil (miedzy innymi bóg rolnictwa)

 

Baal – syn Dagona, zdetronizował Ela i objął po nim panowanie nad światem. - najmłodszy, ukochany, syn Enlila, Adad/Irkusz/Hadad (bóg burzy i grzmotów).

Aszera (Atirat, Aszirat) – bogini wybrzeża morskiego, utożsamiana z planetą Wenus

, żona Ela - Nimnah/Ninursag/Mammi (matka bogów i ludzi, lekarka).

Asztarte – bogini płodności utożsamiana z planetą Wenus, żona Baala - Isztar, córka Sina (bogini miłości i wojny).

Anat – bogini miłości i wojny, utożsamiana z grecką Ateną, siostra i kochanka Baala - Isztar, córka Sina.

Jam – bóg morza (walczył z Baalem) - Enki, brat Enlila (bóg mądrości, naukowiec, bóg wody).

Mot – bóg śmierci (walczył z Baalem) - Nergal, syn Enki (bóg podziemi).

Jarich – bóg księżyca – Sin (bóg księżyca), syn Enila.

Czyli grupa najważniejszych bogów kananejskich odpowiada bogom Panteonu sumeryjskiego czyli stojącemu na czele tego Panteonu bogowi Enlilowi i jego potomkom. Byli to;

Enlil, Ninursag, siostra przyrodnia Enlila, z którą miał syna Ninurtę, Sin, syn Enlila,

Isztar, córka Sina, Adad/Irkusz/Hadad – najmłodszy, ukochany syn Enlila i myślę również, że Szamasz syn Sina a brat, bliźniak Isztar.

Poniżej prezentuję bardziej szczegółowy opisy najważniejszych bogów kanaanejskich.

 

El

Bóg o imieniu El, „Mocarz”, był głową panteonu kananejskiego, najwyższym we wszystkich sprawach ludzkich i boskich. Był on „Stwórcą wszelakich stworzeń” (bny bnwt), dostojnym ojcem i królem bogów i ludzi, znajdował się w niebie. Dla ludności był raczej odległy i niewyraźny. Niemal we wszystkich językach semickich słowo „El” oznaczało „boga”, stało się nazwą ogólną najwyższego boga. Kananejczycy uściślili pojęcie najwyższego, żywego boga, który stworzył świat i w swej osobie stanowi ostateczne wyjaśnienie nie rozumianego przez nich wszechświata.

W mitach ugaryckich El zasiada w majestacie w kosmicznym raju (w niebie?) „u zbiegu dwóch rzek” (łączą się tam i mieszają wody podziemne i ziemskie), gdzie nie mogą dosięgnąć go żadne złe moce.

Jest to boski Byk, potężny w swej sile, bóg wszechmocny, mądry, dobrotliwy, łaskawy i miłosierny. Jest on najwyższym sędzią, orędownikiem sprawiedliwości, miłosierdzia, gościnności i obyczajności, przymiotów, które istoty ludzkie powinny starać się posiąść.

W Panteonie sumeryjskim takim był bóg Anu znajdujący się w niebie.

Ze względu na powyższe cechy tego boga, pomimo, iż nie był obecny na Ziemi, królowie kananejscy, kierujący obrzędami religijnymi w swych miastach – państwach, mieli obowiązek jako przedstawiciele woli boskiej na ziemi okazywać upośledzonym i bezbronnym ludziom sprawiedliwość i miłosierdzie. Co więcej, królowie ci wypełniali przepisane obrzędy przede wszystkim w celu uzyskania przebaczenia za popełnione przez ludzi grzechy i występki uważając, że moralność stanowi pochodną religii i istnieje tylko dzięki sankcjom religijnym.

 

Dagon

Był jednym z głównych bogów czczonych przez północno-zachodnie ludy semickie (Kanaanejczycy, Fenicjanie i Amoryci). Prawdopodobnie opiekował się on rolnictwem, w tym zbożem. Był czczony na całym Bliskim Wschodzie z Mezopotamią włącznie. Pierwotne znaczenie imienia nie jest znane. Słowo dagán w języku hebrajskim i ugaryckim określa „ziarno” a słowo dag oznacza „rybę”. Według jednego z przekazów bóg Dagan był wynalazcą motyki (pługa). W mitologii sumeryjskiej bogiem, który zajmował się, między innymi rolnictwem był Enlil (i jego następca syn Ninurta). Enlil miał również przydomek „Pan motyki”. Jego rolę boga wegetacji (tzn. Dagana), około 1500 roku p.n.e. w Kanaanie, w dużej mierze przejął Baal.

W Kananie a konkretnie w Ugarit, odkryto świątynie Dagana pochodzące z XX i XIII wieku. Ale bóg o takim imieniu był znany kilkaset lat wcześniej. Kult boga Dagana poświadczony jest również w Mari od około 2500 roku p.n.e., w Ebli i Tuttul – od około 2300 roku p.n.e.. Król Sargon z Agade i jego wnuk król Naram-Suen przypisywali wiele swych podbojów potędze boga Dagana. W Ugarit, na wybrzeżu Morza Śródziemnego, uważano Dagana za ojca boga Baala (Hadada). W jakimś okresie Dagan został głównym bogiem Filistynów, którzy prawdopodobnie uznawali go za swego głównego boga. Król babiloński, Hammurabi, w prologu do swego zbioru praw wspomina, iż „ujarzmił siedliska nad Eufratem na rozkaz Dagana, swego stwórcy” a bóg Szamasz syn boga Sina czyli wnuk Enlila (Dagana) został umieszczony na stelli z jego Kodeksem prawa. Współczesny Hammurabiemu król asyryjski Szamszi-Adad I, (imię pochodzi od imion dwóch bogów Szamasza (syn Sina) i Iszkura/Adada (syn Enlila)) „wyznawca Dagana”, zbudował Daganowi świątynię w mieście Terqa nad Eufratem, którą nazwał E-kisiga („Dom Ofiar Grobowych”). Również w mieście Aszdod stała jego świątynia. W poemacie asyryjskim bóg Dagan razem z Nergalem i Miszaru (dobro i zło) pełnią rolę sędziów umarłych w świecie podziemnym. Według wierzeń babilońskich Dagan trzymał przy sobie w świecie podziemnym w wiecznej niewoli siedmioro dzieci boga Enmeszarry (Siódemka bogów).

Baal

Baal syn Dagona (Enlila) był bogiem młodym i tryskającym energią. Przydano mu imiona: „Pan”, „Najpotężniejszy Bohater”, „Książę”, „Pan Niebios”, „Właściciel”, lub „Małżonek”, itd..

Imię jego: Hadad – nazwę tę nosiła najważniejsza świątynia w Chacor – oznaczało grzmoty, które towarzyszą ulewnemu deszczowi a Adad - ukochany. Gdy Baal wstępował w rolę Ela (boga nieba), był bogiem gór, gdzie zbierają się burze, straszliwym szalejącym „Jeźdźcem chmur”, przynoszący opady wysuszonej ziemi i w efekcie wzrost roślinności. I może dlatego kult tego boga stał się najważniejszy na tych, często górzystych terenach Kanaanu. Z początku wierzeń, był obecny tylko w niektórych miejscach i sanktuariach. Z czasem kult Baala został przystosowany do osiadłego trybu życia miejscowej ludności, który przyjęli Kananejczycy.

Jednakże później kult tego boga rozpowszechnił się w całym Kanaanie, można go było wzywać i czcić na każdym polu uprawnym, przy każdym brodzie rzecznym i źródle. Taka bowiem forma kultu należała się bogu, od którego zależała płodność ziemi, bóstwu rządzącemu ziemią uprawną i wodą.

Owa funkcja Baala wyjaśnia powody straszliwych bitew, jakie nieustannie toczył z bogiem Motem. Zaangażowany był w niekończący się konflikt z mocami przyrody, zamętu i chaosu, nad którymi w końcu zawsze odnosił zwycięstwo.

Czasem myślę że kult Baala łączy w sobie cechy 2 sumeryjskich bogów; boga słońca Szamasza i boga burzy Iszkura. Z wielu tabliczek klinowych wynika, że sumeryjscy bogowie; Sin, Szamasz, Isztar i Iszkur lubili się i razem realizowali różne zadania boskie. Sin i Iszkur był synami najważniejszego boga Panteonu sumeryjskiego Enlila. Szamasz i Isztar to dzieci bliźniacy Sina. Isztar była kochanką boga Adada/Iszkura. Ich terenem działania była Mezopotania, Akad, Mari, Harran, Kanaan i Anatolia. Sin miał drugą po Ur świątynię w Harranie a kult Isztar był wyznawany w Mari, kult Szamasza w Kaananie a kult Iszkura w Anatolii.

 

Mot

Głównym wrogiem Baala był Mot (czyli śmierć), bóg wysuszonej letnim skwarem ziemi. W toczonej z nim co roku walce Baal, jak wielu jego boskich odpowiedników opisanych w mitach, ginął, gdy ginęła roślinność, i zstępował do świata podziemnego, aby z nastaniem wiosny, wraz z deszczem i grzmotami, powstać z martwych.

Aszera

W Biblii Aszera występuje (błędnie) jako żona Baala. W wierzeniach ugaryckich natomiast była małżonką Ela, matką siedemdziesięciu synów. W Panteonie sumeryjskim to bogini Ninursag/Nimnah/Mammi - „matka bogów”, „stworzycielka człowieka”, która była siostrą przyrodnią najważniejszego ziemskiego boga Enlila i matką jego syna Ninurty, ale również matką wielu innych dzieci-bogów, które miała z wielu swoimi boskimi krewnymi.

W Kanaanie imię „Aszera” oznaczało „Prosta”, ponieważ była boginią wcieloną w drzewo, przedstawianą w postaci drzewa bądź świętej tyczki lub słupa drewnianego, które nazywano aszera.

 

Asztarte i Anat

Do Panteonu kananejskiego wchodziły również bóstwa żeńskie otaczane głęboką czcią, zwłaszcza przez kobiety. Aszterat i Anat to dwie różne nazwy, jednej i tej samej, bogini sumeryjskiej Isztar, córki Sina (Jarita), wnuczki Enlila (Dagona) i prawnuczki Anu (Ela).

Boginie te przedstawiano w postaci matek lub bogiń miłości fizycznej lub jako krwiożercze patronki wojen, które gwarantowały zachowanie płodności wiernych. 


Asztarte, artefakt z Ras Shamra Anat

 Anat

W wierzeniach ugaryckich, młoda, piękna, pełna uroku dawczyni życia, Anat, strażniczka sprawiedliwości i praw, co roku ratowała Baala przed wrogim mu bogiem Motem i z tego względu doznawała szczególnej czci podczas dorocznych świąt płodności.

Faktycznie według mitów sumeryjskich była bardzo zżyta z bratem i była również kochanką wuja czyli Adada/Hadada/Irkusza (Baala). Seks i dzieci, które miała z bogami i ziemianami (królami i arcykapłanami) wykorzystywała aby realizować swoje cele polityczne.

Była więc ważną boginią w Kanaanie gdyż sposobem zespolenia się z siłami nadprzyrodzonymi i przyrody było rytualne spełnienie aktu płciowego, cieszące się wielkim uznaniem ówczesnych autorytetów religijnych i wiernych. W miejscach świętych istniały grupy kobiet i mężczyzn uprawiających sakralną prostytucję (qdšt oraz qdšm), którzy odbywali stosunki płciowe z odwiedzającymi sanktuaria wiernymi; stanowiło to jedną z form pobudzania naturalnego procesu prokreacji w przyrodzie.

Jarich

Kananejczycy wierzyli również w sprawiedliwego, dobrotliwego, księżycowego boga Jaricha (brata Baala) oraz w boga-słońca Szamasza (syna Sina czyli Jaricha). Wiara ta miała także źródło w zafascynowaniu siłami przyrody, od których zależała płodność ziemi, drzew i zwierząt. W Ugarit odnaleziono tabliczki klinowe z długim poematem o zaślubinach bogini Nikal z bóstwem księżyca Jerich. Ten fragment mitu świadczy również o kulcie płodności. Bóg Jarich był między innymi patronem miasta Qart-Abilim. I jego imieniem nazwane było najstarsze miasto świata Jerycho, którego nazwa znaczy dosłownie “Miasto boga Jerycha”.

Jam

Jam – w mitologii ugaryckiej to bóg morza i rzek. Imię Yam oznacza po prostu „morze”, czasami nazywany jest także Nahar, co oznacza „rzeka”. Przedstawiany jako pół-człowiek, pół-ryba. Jest bóstwem pierwotnego chaosu, reprezentującym potęgę morza, gniewnego i nieposkromionego; ma władzę nad burzami i jest sprawcą katastrof przez nie wywoływanych. W ugaryckich tekstach Yam, będący specjalnym wrogiem Hadada jest również znany jako „król nieba” i pierworodny syn Ela. I tutaj porównanie z mitami sumeryjskimi daje oczywisty wniosek, że Jam to sumeryjski Enki (brat Enlila), który był pierworodnym synem Anu. Ludność cały czas próbowała pozyskać życzliwości Baala i pokrewnych mu bóstw, pojmowanych raczej jako istoty kapryśne, które należało sobie zjednać, niż jako potężna siła opiekuńcza, która wedle wierzeń późniejszych Izraelitów uczyniła ich narodem wybranym i wyróżnionym spośród innych ludów.

Grecy identyfikowali boga Ela jak Kronosa, Baala jako Zeusa, Yama jako Posejdona a Mota jako Hadesa. Yam pragnął zostać głównym bogiem Kanaanu zamiast Baala. Walczyli ze sobą. W walce tej nawzajem zabili się. Potem Baal zmartwychwstał, Yam również wrócił na Ziemię.

Kananejczycy, podobnie jak Hebrajczycy, nie przywiązywali wagi do życia po śmierci. Stworzyli barwne, dramatyczne mity, obrządki, uroczystości i spektakle. Gdy władcy kananejscy pragnęli wejść w kontakt z bóstwami, składali w tej intencji ofiary, którym często towarzyszyło obmywanie się. W chwilach poważnego niebezpieczeństwa zagrażającego społeczności, sposobem zjednania sobie przychylności możnego bóstwa było złożenie mu w ofierze człowieka, zwłaszcza syna lub córki – najlepiej syna pierworodnego. Potwierdzają to znalezione w Tircie i Sychem szkieleciki niemowląt oraz noworodków pochowanych, w dzbanach, zakopanych głęboko w ziemi. Jeszcze w IX wieku p.n.e., Mesza, król Moabu, nadal składał podobne ofiary. A dwieście lat później królów Izraela, z pozoru wyznawców Jahwe, oskarżano o takie same praktyki. Wśród miejsc, gdzie odkryto 6 sanktuariów, w których składano ofiary ludzkie, znajduje się; Chacor, Bejt-Szean, Sychem oraz Lachisz.

Charakterystyczne miejsca kultowe w Kanaanie, o których Bóg Jahwe mówił z tak wielkim wstrętem, i które były przeklinane przez proroków izraelskich. to sztuczne lub naturalne pagórki albo kopce, nieraz z platformami dominującymi nad najbliższym otoczeniem. Wielki usypany z kamieni kopiec znajdował się w Megiddo (około 1900 roku p.n.e.), krąg kamienny odkryto na Wzgórzach Golan, w Gezer wznosiło się około dwunastu monolitów (macewa, l. mn. Macewot), „świętych słupów”, odpowiedników drewnianych słupów Aszery.

Na podstawie: Michael Grant, „Dzieje dawnego Izraela”, Zacharia Sitchin, „Dwunasta planeta”, Jerzy Cepik, „Jak człowiek stworzył bogów”, Andrzej Tokarczyk, „Wymarłe religie świata”, „Religie Wschodu”- praca zbiorowa

Opracowała: Danuta Sajur


 

2.6.6 Datowanie Exodusu Izraelitów z Egiptu do Kanaanu.
 
Historia sytuacji politycznej i religijnej w czasach Exodusu: w Egipcie, Kanaanie i w krajach sąsiadujących.
1.Egipt. 
Krótka historia XVIII dynastii faraonów, za czasów której prawdopodobnie wystąpił Exodus Izraelitów do Kanaanu jest następująca: 
 

Egipt za czasów XVIII dynastii faraonów

Po śmierci faraona Ahmose (1550-1525), który był założycielem XVIII dynastii faraonów władzę w Egipcie przejął jego syn, Amenhotep I (1525-1504) , którego trwające 21 lat rządy poświęcone były reorganizacji państwa. Amenhotep I prawdopodobnie nie pozostawił męskiego potomka.
Następny faraon, Totmes I (1504-1492), wszedł do rodziny królewskiej poprzez małżeństwo z siostrą Amenhotepa I.  Lata panowania Totmesa I były okresem największej ekspansji terytorialnej w dziejach starożytnego Egiptu. 
Totmes I pozostawił syna Totmesa II (1492-1479) i córkę Hatszepsut, którzy według egipskiej tradycji zostali sobie zaślubieni. 
Hatszepsut (1479-1458) przejęła władzę po śmierci swojego męża (i brata) Totmesa II, panując przez 20 lat w zastępstwie swojego pasierba Tutmozisa (Totmes III), który po jej śmierci został faraonem. 
Totmes III, panował 28 lat w latach 1479/1458-1425 p.n.e.. Zatem Hatszepsut była jednocześnie ciotką, macochą i teściową Totmesa III, który później był znany jako największy dowódca wśród faraonów. 
 Amenhotep II był synem faraona Totmesa III i królowej Hatszepsut II Meritre. Panował prawdopodobnie w latach 1425-1397 p.n.e. Według kapłana egipskiego Manethona faraon ten panował 25 lat i 10 miesięcy. Poprowadził 3 wyprawy do Syro-Palestyny. W wyniku jego negocjacji, Mitanni oddało Egiptowi Palestynę i część wybrzeża Morza Śródziemnego w zamian za północną Syrię. Mając zapewnione stabilne stosunki z Mitanni, Amenhotep II skupił się na sprawach wewnątrz państwowych oraz nad „utwierdzeniem egipskiego panowania w Kanaan”. Zbudował przyjazne stosunki z Babilonem i państwem Hetytów. W Nubii także zapanowała wieloletnia stabilizacja. 
Amenhotep II  miał syna o imieniu Totmes IV (1397-1388).
 Totmes IV przekazał tron faraonów swojemu potomkowi o imieniu Amenhotep III (1388-1351). Panowanie Amenhotepa III jest uważane za najdoskonalszy okres Nowego Państwa i dynastii. Realizował on program monumentalnych budowli sławiących jego potęgę. 
Amenhotep III uczynił współwładcą swojego syna Amenhotepa IV (1351-1334). W piątym roku swojego panowania Amenhotep IV zmienił imię na Echnaton i przeniósł stolicę z Teb do Tell Amarny.
Wierzenia religijne w czasie XVIII dynastii faraonów.
Wszyscy powyżsi faraonowie za główny, państwowy kult uznawali kult boga Re/Amona czyli „ukrytego” lub ”niewidocznego”  boga słońca. 
Za panowania Totmesa IV  (1397-1388),  obudziły się pierwsze wątpliwości dotyczące egipskich bogów. Mówi o tym inskrypcja na skarabeuszu Totmesa IV (znajduje się obecnie w British Museum), która świadczy o nagłym wzroście kultu i znaczenia Atona w wierzeniach Egipcjan.  Ale popularnym bogiem, Aton stał się dopiero w 11-tym  roku rządów faraona Amenhotepa III (1388-1351),  syna Totmesa IV. Również słynny „hymn ku czci słońca”  datowany jest na okres rządów tego faraona i mówi między innymi: Chwała tobie, Atonie dnia, stwórco wszystkich rzeczy, który sprawiasz, że one żyją. 
Powyższe było spowodowane wzrostem wielkiego znaczenia i bogactwa kapłanów mrocznego i niewidzialnego boga Re/Amona, którego ogromna świątynia znajdowała się w Tebach.  Kult boga Atona był bardziej identyfikowany z dawnym kultem boga Re czyli bogiem słońca. 
 
 
                  Symbol Atona. 
Aton był uważany za tarczę słoneczną – dokładniej za boga „promieniowania żaru tarczy słonecznej”  i za emanację boga Re. Nie był przedstawiany pod postacią ludzką w przeciwieństwie do Re/Amona.  Powodowało to jakby rozdzielenie kultu w zasadzie jednego dotychczasowego boga Re/Amona na 2 kulty czyli Amona i Re/Atona czyli jakby przejęcie kultu boskiego ojca przez  syna. 
W czasie panowania Amenhotepa IV (1351-1334),  Aton, bóg personifikujący tarczę słoneczną został uznany jedynym bogiem. Spowodowało to ostry sprzeciw potężnych kapłanów Re/Amona z Teb i ludności egipskiej przyzwyczajonej do swojego tradycyjnego boga.
Reasumując, w okresie Nowego Państwa czyli za czasów XVIII dynastii najwyższym bogiem w Egipcie był Re/Amon (co znaczy „Niewidzialny” lub „Ukryty”), z ośrodkiem kultu w Tebach. Nazwa jego – „Niewidzialny” kojarzy się z tym, że bóg Re/Amon w tamtych czasach nie był przez kapłanów w Tebach traktowany jako bóg żywy. I faktycznie jeśli uznać  to co piszą mity sumeryjskie i babilońskie, czyli, że Re/Amon to jest sumeryjski bóg Marduk, to należy przypomnieć, że według tych mitów bóg Marduk rezydował wówczas w Babilonii i pełnił funkcję Przewodniczącego Zgromadzenia bogów sumeryjskiego Panteonu. Tam był uznawany za boga żywego i widzialnego. A w Egipcie bóg Re/Amon pomału był zapominany na rzecz boga Atona, którego niezbyt znaczący kult był znany od III tysiąclecia p.n.e., i za czasów XVIII dynastii zaczął  wzrastać aż stał się kultem głównym. 
Ale to faraon Amenhotep IV(1351-1334), który przyjął później imię Echnatona, całkowicie obalił powszechny w państwie kult boga Re/Amona na rzecz Atona, którego podniósł do rangi najwyższego bóstwa państwowego. Jest to zastanawiające i wydaje się  wymagać szczegółowego rozpoznania tematu, gdy uzmysłowimy, że przez tysiąclecia Aton był uważany w Egipcie za mało ważnego boga będącego emanacją w owym czasie głównego boga Egiptu - Re. To wygląda na to jakby rewolucyjnie bóg syn zastąpił boga ojca. Świątynie innych bóstw zostały pozamykane. Echnaton założył również nową stolicę państwa – Achetaton. Sam stał się kapłanem swojej religii, dążącej – jak sądzi wielu uczonych – do monoteizmu, co spotkało się z bardzo silną opozycją tebańskich kapłanów Re/Amona, których wpływy polityczne i majątki były bardzo duże. Po śmierci Echnatona zlikwidowano kult Atona i przywrócono kult Re/Amona i innych bogów egipskich, w tym najstarszego Ptaha. 
2. Kanaan
W okresie od XVIII do połowy XIII wieku p.n.e. Kanaan był państwem lennym starożytnego Egiptu i wyznawał religię politeistyczną czyli wierzył w grupę bogów sumeryjskiego Panteonu. 
Starożytne miasta kanaanejskie z tego okresu, odkryte i zbadane współcześnie przez archeologów to:  Jerozolima, Chasor, Ugarit, Byblos, Baalbeak, Megido i inne.
W Biblii opisany jest między innymi podbój miasta Chasor. Pierwsze archeologiczne wzmianki o tym mieście  pochodzą z XV wieku p.n.e.. z czasów panowania faraona Totmesa III. Było wtedy największym miastem północnego Kanaanu, o ogromnym znaczeniu strategicznym. Zamieszkiwało je 30-40 tys. ludzi. Według Biblii Jozue ostatecznie zdobył i zniszczył to miasto.  Badania archeologiczne potwierdzają zniszczenie tego miasta ale w XIII w. p.n.e.. Nie dają również odpowiedzi, kto był jego sprawcą. 
Biblijna Księga Sędziów opisuje kanaanejskiego króla miasta Jabina, który przeciwstawił się Izraelitom, został jednak pokonany przez Baraka. Naukowcy uważają, że Chasor i Jabin są tym samym miastem zdobytym przez Izraelitów, którym sukces ten utorował drogę do podboju całego Kanaanu.
Niemniej podstawowym faktem jest to, że dopiero stosunkowo niedawno odczytano tzw. „Listy z Tell Amarny”, które  były pisane przez królów miast kanaanejskich do faraona Achmetona z prośbą o wsparcie przed okrutnymi atakami plemion Hibru na te tereny.  Najdziwniejsze jest to, że faraon ten w ogóle nie reagował na te wołania.  
3. Babilonia
W tym czasie w Babilonii rządzili władcy kaszyccy  (ok. 1600-1155 p.n.e.)
Do połowy panowania tej dynastii w Babilonii widać wyraźnie wpływ kultu sumeryjskich Enlitów (gałąż boga Enlila) a konkretnie wyznawano kult boga Enlila i jego synów; Sina, Ninurty i Adada/Irkusza. Ale przecież już przez prawie 400 lat czyli od czasu gdy według mitów sumeryjskich i babilońskich Panteonem bogów sumeryjskich rządził bóg Marduk i jego syn Nabu, który zbrojnie przyczynił się do przejęcia władzy w tym Panteonie na rzecz swego ojca. Przypominam, że bóg Marduk to w rzeczywistości egipski bóg Re/Amon (w przetłumaczeniu - Słońce/Niewidoczny) syn boga Ptaha, który identyfikowany jest z sumeryjskim bogiem  Enki, bratem Enlila. Czasem myślę że Nabu, będąc synem boga Re, czyli boga słońca, mógłby być przedstawiany obrazowo jako egipski bóg Aton, gdyż jak podają mity egipskie Aton był przedstawiany jako tarcza słoneczna – dokładniej jako bóg „promieniowania żaru tarczy słonecznej” – i uważany był wówczas za „emanację boga Re,” A więc bóg Aton mógłby  być emanacją ojca w synu.  A w Babilonie, dopiero od roku 1155 p.n.e. zaczyna się szczyt kultu bogów Marduka i Nabu.
4. Asyria
W tym czasie sytuacja w Asyrii stabilizuje się. Rządzi dynastia  Adasiego, od której zaczyna się ciągła linia genealogiczna królów asyryjskich. Od połowy XV w. p.n.e. Asyria staje się lennikiem Mitanni, w zasadzie kraju, gdzie głównym kultem był kult bogini Isztar córki sumeryjskiego boga Sina i wnuczki boga Enlila. Datowanie panowania władców Asyrii jest przybliżone. Rządzą królowie wyznający tylko i wyłącznie kult boga Enlila i jego potomków. 
 
⦁ Problemy związane z datowaniem Exodusu
 
Próby datowania wyjścia Izraelitów z Egiptu, dokonywane zarówno przez naukowców - historyków i archeologów jak i przez badaczy biblijnych - jak dotąd nie przyniosły ostatecznych rozwiązań i wywołują ciągłe dyskusje. Albowiem pomimo  coraz większej ilości odkryć historycznych i archeologicznych w dalszym ciągu trudno precyzyjnie  określić nawet daty rządów poszczególnych egipskich faraonów. 
Wątpliwości i braki informacyjne  odkryć archeologicznych związanych z Exodusem dotyczą głównie następujących problemów:
 
⦁ W egipskich papirusach, inskrypcjach czy reliefach  jak dotąd  nie odnaleziono żadnych informacji na temat Exodusu Izraelitów. 
Wydaje się to dziwne gdyż Biblia mówi o wyjściu 600 000 ludzi, gdy w tamtym okresie w Egipcie żyło w ogóle około 3,5 mln. ludzi. Wyjście takiej dużej grupy ludzi musiałoby  być zauważone przez sprawną administrację faraona.
⦁ Takie narody, jak Edom czy Moab – wspomniane w Biblii -  istniały  w XV w. p.n.e. co ukierunkowuje datę Exodusu na ten wiek.
⦁ Poszukiwane są ślady podboju Kanaanu, które miało nastąpić 40 lat po opuszczeniu Egiptu przez Żydów aby na tej podstawie umiejscowi
⦁ historycznie Exodus Izraelitów. 
Przez wiele lat nie było na ten temat dowodów. Ale w ostatnich czasach zaprezentowano dowody archeologiczne z  wykopalisk, o walkach w tym czasie, w wielu miastach Kanaanu, w tym w Jerycho i Chasor oraz dowody pisane na tabliczkach klinowych tzw.”Listy z Tell Amarny”. Zwłaszcza listy z Tell Amarny potwierdzają napady plemion Hibru na miasta Kanaanu za czasów faraona Amenhotepa IV (Achnetona), wysłane do niego przez  władców Szechem /Sychem/, Gazy, Gezer, Megiddo, Bet-Szean, Lakisz, Jarmutu, Eglonu i Jeruzalemu. Badacze Biblii uważają, że był to czas ponownego wzmożenie ataków plemion Hibru na te ziemie po śmierci Jozuego. Kiedy sytuacja w Kanaanie w wyniku ataków plemion Hibru, stawała się coraz bardziej dramatyczna faraon Achneton zamiast wysłać posiłki w celu obrony podległych mu ziem, postanowił wprowadzić w Egipcie monoteistyczny kult boga Atona. Naukowcy kojarzą nazwę Hibru z Hebrajczykami (czyli Izraelitami) a konkretnie z miastem Ibru w Mezopotamii, które de facto było Nippurem, głównym centrum religijnym bogów sumeryjskich. To właśnie w tym mieście na samym początku kapłanem sumeryjskiego boga księżyca Sina był ojciec Abrahama, Terrach.
⦁ Znalezienie przez archeologów miasta Ramses, przy którego budowie mieli pracować Izraelici spowodowało powstanie teorii, według mnie błędnej, że Exodus był w XIII wieku p.n.e.. I chyba ta teoria była podstawą do przyjęcia daty Exodusu podanej w załączniku do Biblii Tysiąclecia. 
Niektórzy współcześni archeologowie i badacze Exodusu wiążą nazwę tego miasta z faraonem Ramzesem II i łączą z miastem Ramses inne miasto a mianowicie Pi- Ramses i w związku z tym datują Exodus na wiek XIII. Miasto Pi-Ramzes leżało nad taniską odnogą Nilu (wschodnia część Delty Nilu), wpadającą do Morza Śródziemnego. Ale miasto to zostało przeniesione do tej lokalizacji, prawdopodobnie za czasów, faraona Setiego I z innego miejsca, a mianowicie z nad innej odnogi Nilu. Dlatego datowanie skierowane na XIII wiek odnosi się do miasta Pi-Ramses, czyli miasta przeniesionego w inne miejsce po wyschnięciu dorzecza Nilu, przy którym znajdował się pierwotny Ramses. Moim zdaniem bardziej prawidłowe jest odniesienie do pierwotnego miejsca tego miasta, które mogło istnieć dużo wcześniej i to niekoniecznie jeszcze było związane z rezydencją faraona. Niestety nie ma ostatecznych wniosków z badań archeologicznych na temat tego miasta.
⦁ Pierwsza i jedyna jak dotąd informacja o istnieniu narodu izraelskiego odkryta została dopiero na reliefie na tzw. steli ⦁ Merenptaha i pochodzi z wieku XIII.
Jest to starożytna stela pokryta reliefem i towarzyszącą mu inskrypcją, pochodząca z czasu panowania faraona Merenptaha (XIX dynastia). Powszechnie stelę datuje się na okres 1224—1208 p.n.e.. Stela opisuje różne wojenne zwycięstwa tego faraona. Ale po raz pierwszy pojawia się na niej nazwa „Izrael”. Inskrypcja ukazuje Izrael jako  naród pozbawiony własnego króla, państwa i administracji. Umiejscawia to  w czasie i przestrzeni naród (ale nie państwo czy terytorium)  Izraelitów na wiek XIII. Exodus mógł być w tym wieku lub znacznie wcześniej gdyż inskrypcja mówi tylko o istnieniu narodu w tym czasie.
⦁ W pismach egipskiego kapłana Menhatona według Flaviusza („Dawne dzieje Izraela”) jest również zapis o wyjściu ludu pasterzy z Egiptu za czasów faraona Thotmesa III, który rządził w latach 1479–1425 p.n.e., co znowu skierowuje nas na wiek XV.
⦁ Z jedną konkluzją natomiast wszyscy się zgadzają, A mianowicie, że Exodus musiał nastąpić za czasów XVIII dynastii faraonów. Z tym, że jedna grupa uważa, że stało się to za czasów faraona Tomesa III (wiek XV) a inni, że za czasów Amenhotepa III (wiek XIII).
 
 
⦁ Teorie na temat daty okresu wyjścia  Izraelitów  z Egiptu.
A więc jak dotąd jest wiele naukowych niewiadomych i trudno dokładnie sprecyzować za czasów jakiego faraona Exodus Izraelitów miał się zdarzy
. 
Wiadomo natomiast, że wówczas Egipcie i sąsiadujących krajach wyznawano następujące kulty religijne:
a/ W Egipcie panował kult boga Re/Amona (czyli sumeryjskiego Marduka, który był synem  boga Enki/Ptaha), którego próbowano zastąpić kultem boga Atona.
b/ W Kanaanie panował kult bogów Ela, Dagona, Jarita, Bala, Aszery, Asztarte i Anat czyli bogów sumeryjskich gałęzi boga Enlila,
c/ W Babilonii, na czele Panteonu bogów sumeryjskich stał bóg Marduk, któremu pomagał bóg Nabu, jego syn. Ale Marduk to egipski bóg Re/Amon. Czy bóg Aton to wyobrażenie boga Nabu?
d/ W Asyrii rządzili królowie, którzy wyznawali tylko kult Enlitów czyli; Enlila, Sina, Ninurtę i Irkusza/Hadada/Adada.
Trzeba więc stwierdzić, że sytuacja kapłanów boga Re/Amona/Marduka, w czasie panowania XVIII dynastii faraonów, była bardzo różnorodna ale i trudna. Kult tego boga był wyznawany głównie w Egipcie i w Babilonii. Na początku tej dynastii był bardzo znaczący a kapłani tego boga bogacili się. Później kult tego boga w Egipcie zaczął zanikać na rzecz Atona a we wszystkich krajach wokół istniały kulty konkurencyjnych bogów z gałęzi sumeryjskiego boga Enlila. I w tym czasie następuje Exodus Izraelitów do bardzo ważnego strategicznie rejonu w Kanaanie, a bóg Jahwe, który to wszystko organizuje dąży do likwidacji wszystkich innych kultów oprócz niego. A więc kim był Jahwe? Jak już wiemy z Biblii, nie znali go Izraelici mieszkający w Egipcie i nie znał go faraon. Biblia również mówi, że ówcześni Izraelici wyznawali wówczas bogów swoich przodków „zza Rzeki” czyli konkretnie boga Sina z Ur i z Harranu a ludność różnych krajów leżących w zdobytym przez Izraelitów Kanaanie wyznawała boga Baala, jego żonę Anat, ojca Baala, Dagona, dziadka Ela i jego żonę Aszerę. Były to nazwy kananejskie bogów z gałęzi Enlitów (z sumeryjskiego Panteonu) czyli Enlila, Sina, Adada, Szamasza, Ninursag i Isztar.
Generalnie są 2 teorie na temat daty Exodusu. Jedna mówi o okresie wieku XV-tego i Exodusie za czasów faraona Totmesa III, druga o wieku XIII za czasów Amenchotepa III.
⦁ 1-sza teoria . Wyjście Izraelitów z Egiptu odbyło się około roku 1440 p.n.e. 
1. Konkretną datę 1440 p.n.e. Exdusu Izraelitów ustalili badacze Biblii, którzy wychodząc od daty budowy świątyni w Jerozolimie analizowali inne zdarzenia opisane w Biblii cofając się do przeszłości.  Pierwsza Świątynia według Vikipedii powstała prawdopodobnie w latach 966-959 p.n.e. za czasów króla Salomona. 
I tak Biblia podaje, że Hebrajczycy mieli opuścić Egipt 480 lat przed 4-tym rokiem rządów króla Salomona. Badacze biblijny uważają  więc, że Exodus  miał miejsce zapewne około roku  1440 p.n.e.  lub 1433 p.n.e..  (1 Królewska 6:1) czyli za panowania Totmesa III, który rządził w latach 1479–1425 p.n.e.. I trudno sobie wyobrazić, że faraon ten, który był uważany za największego dowódcę Egiptu, dopuścił do wyjścia 600 000 ludzi zamieszkujących jego kraj.
 
Ale w pismach egipskiego kapłana Menhatona, według Flaviusza, jest również zapis o wyjściu ludu pasterzy z Egiptu za czasów faraona Thotmesa III.
Według Biblii, gdy Izraelici wychodzili z Egiptu to Mojżesz miał wówczas chyba około 80 lat a więc urodził się około 1520 r. p.n.e. czyli za rządów  Amenhotepa I (1525-1504). Panowanie Amenhotepa I to lata stabilizacji i rozkwitu zarówno kulturalnego, jak i gospodarczego Egiptu. Nie wiadomo czy miał on córkę, która mogła uratować Mojżesza. Dlatego pod tym względem bardziej pasowałoby gdyby Mojżesz urodził się w czasach Totmesa I (1504-1492), który miał córkę Hatshepsut. 
2. Z tekstów Biblii wynika również, że  Izraelici weszli do Egiptu 430 lat przed Exodusem a więc w roku 1870. p.n.e..
3. Natomiast do inwazji na Kanaan doszło 40 lat później po dacie Exodusu, po śmierci  Mojżesza, czyli około  roku 1400 p.n.e., więc za czasów panowania  Amenhotepa II  (1425-1397). 
Wydaje się mało prawdopodobnym aby faraon ten nie zareagował na taką inwazję Kanaanu jaką opisuje Biblia.  Albowiem po kilku wyprawach wojennych do Syrio-Palestyny, Mitanii i Mezoptanii, faraon ten mając zapewnione stabilne stosunki z Mitanni, z Babilonem i państwem Hetytów skupił się na sprawach wewnątrz państwowych oraz na „utwierdzeniu egipskiego panowania w Kanaan.” To ostanie stwierdzenie nasuwa podejrzenie, że coś musiało się zdarzyć w Kanaanie jeśli trzeba było „utwierdzać egipskie panowanie” na tych terenach. Może to chodzić również o pierwszy atak Izraelitów na Kanaan.
 
4. Zdobywanie Kanaanu według Biblii odbywało się etapami i na pewno odbywało się jeszcze za panowania Amenhotepa III (1388-1351),  gdyż jest to ostatni faraon, którego imię pojawia się na skarabeuszach odkrytych w grobowcach zniszczonego podczas Exodusu Jerycha. 
 
5. Drugi atak ma Kanaan nastąpił po śmierci Jozeuego za czasów panowania Echnatona czyli w latach 1351-1334. Było to więc po prawie 50 latach od pierwszego ataku. To chyba jest prawidłowa przerwa gdyż dotyczy czasu przewodzenia nad Izraelitami przez Jozuego. Te walki są solidnie udokumentowane tak zwanymi ”Listami z Tell Amarny”
6. Kult boga Atona wprowadzony w Egipcie  za Totmesa IV (1397-1388)  przybrał na sile pod rządami Amenhotepa III. Ale w pierwszych latach panowania Amenhotepa IV, który nazwał się Echnatonem,  stało się coś niezwykłego. Kiedy sytuacja w Kanaanie w wyniku ataku w plemion Hibru na miasta stawała się coraz bardziej dramatyczna Amenhotep IV, zamiast wysłać posiłki w celu obrony podległych mu ziem, postanowił wprowadzić w Egipcie monoteistyczny kult boga Atona.
Przedstawione tu dowody idealnie pasują do tworzącej się układanki: 
⦁ Data Exodusu to około 1440 r. p.n.e.
⦁ Mojżesz miał około 80 lat jak wyprowadził Izraelitów z Izraela a więc urodził się około roku 1520 p.n.e. czyli w czasach ⦁ Amenhotepa I (1525-1504).
⦁ Ale to w czasie panowania Totmesa I (1504-1492), rosnąca rzesza niewolników przy stale powiększającym się imperium stanowi wewnętrzne zagrożenie dla Egiptu.  Totmes I, żołnierz na tronie faraona, jest idealnym kandydatem na króla, który nakazał masowe dzieciobójstwo hebrajskich chłopców. 
⦁ Ale to Hatszepsut (1479-1458), córka Totmesa II – mogła być córką faraona, która uratowała Mojżesza. Głosiła, że jest fizyczną córką Re/Amona i Achmes. Córka Totmesa I, Hatszepsut, przeszła na politykę wyłącznie pokojową i faworyzowała wiele osób z niższych sfer stwarzając dogodne warunki do szybkiego awansu społecznego, przez co jest idealną kandydatką na przybraną matkę Mojżesza. 
⦁ Mojżesz umarł około 40 lat po dacie Exodusu czyli w roku 1400. Koniec życia Mojżesza mógłby przypadać na czasy rządów faraona Amenhotepa II  (1425-1397).  
⦁ 1-szy atak Izraelczyków na Kanaan nastąpił za Amenhotepa II  około 1400 r. p.n.e.
⦁ Wraz ze śmiercią Amenhotepa II  nastąpił nagły upadek potęgi militarnej Egiptu: Totmes V, Amenhotep III, Amenhotep IV- Echnaton oraz Tutanchamon w niczym nie przypominali swych wojowniczych i bezwzględnych poprzedników.
⦁ Tuż po śmierci Amenhotepa II w Egipcie wyłania się tajemniczy kult Atona, który za Amenhotepa IV (1351-1334) czyli Echnatona,  staje się jedynym bogiem Egiptu. Kult Atona wykazuje wiele cech wspólnych z hebrajskim kultem Adonaj Jahweh.
⦁ Skarabeusze odkryte na cmentarzysku Jerycha  urywają się na Amenhotepie III - nie ma żadnego skarabeusza z imieniem Echnatona czy późniejszych władców, co wyraźnie wskazuje na fakt, iż za Echnatona Jerycho już nie istniało. Dowodzą tego także pierwsze i szczątkowe ślady napływu do Jerycha ceramiki mykeńskiej.
⦁ Zmasowany atak plemion Hibru (identyfikowanych przez większość uczonych głównie z Hebrajczykami) na Kanaan, który miał miejsce na początku rządów Amenhotepa IV (Echnatona) można powiązać z drugą fazą gwałtownych walk w Kanaanie tuż po śmierci Jozuego. Inwazję tę potwierdza ⦁ korespondencja amarneńska oraz odkrycia archeologiczne w niektórych miastach ⦁ Kanaanu. Pamiętajmy że  Exodus był co najmniej  60 lat wcześniej. 
⦁ Teoria nr 2
Ta teoria, która od wielu lat opisana jest w Biblii Tysiąclecia twierdzi, że Exodus nastąpił w wieku XIII a konkretnie 1250-1230? p.n.e.. Wydaje się. że po powyższych analizach można powiedzieć, że teoria ta powstała dużo wcześniej i na podstawie mniejszej ilości informacji archeologicznych i naukowych. Wszystkie datowania z tej Biblii są opóźnione o 200 lat. Musiał wówczas powstać jakiś błąd w tym datowaniu. 
 
Opracowała: Danuta Sajur  na podstawie:
 
Joyce Tyldesley, Nefertiti. Warszawa, PIW 1998, ISBN 83-06-02898-8
J.Flawiusz,  Dawne Dzieje Izraela, Rytm, Warszawa, 1997
Praca zbiorowa, Religie Wschodu, Trzaska, Evert i Michalski, sp. akc.
Z.Sitchin, U kresu czasów,  Warszawa, 2009, ISBN 978-83-86096-82-4
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Biblia Tysiąclecia, Pallottinum, 2000
Teofil Narolewski i Stefan Przeworski, Wielka Historia Powszechna, t. I, c. 4, Pradzieje ludzkości i historia państw Wschodu, Trzaska, Evert i Michalski, sp.akc., Warszawa, 1936,
Vikipedia
 

 


  
 
Galeria Mapa strony Kontakt Początek strony 02297827 Panel administracyjny
© 2011 Uniwersytet Trzeciego Wieku w Białymstoku
Ten projekt został zrealizowany przy wsparciu finansowym Komisji Europejskiej. Projekt lub publikacja odzwierciedlają jedynie stanowisko ich autora i Komisja Europejska nie ponosi odpowiedzialności za umieszczoną w nich zawartość merytoryczną.