c) Jonas Karolis Chodkevicius (1560–1621)

 Portret Jonasa Karolisa Chodkeviciusa (XVII wiek, nieznany artysta (kościół w Kretyndze, Litwa)

         Jeden z najsłynniejszych dowódców wojskowych XVII wieku Jonas Karolis Chodkevicius był także głową Żmudzi (zachodnia część Litwy), hrabią i hetmanem wielkim Wielkiego Księstwa Litewskiego, wojewodą wileńskim, wybitną postacią Wielkiego Księstwa Litewskiego  w państwowych sprawach wojskowych, oświatowych i kulturalnych.

          Przyszły dowódca wojskowy Jonas Karolis Chodkevicius urodził się w 1560 roku na Żmudzi ( zachodnia część Litwy). Od 1573 r. uczył się w wileńskiej szkole jezuickiej, a w latach 1586–1590 zdobywał wiedzę z zakresu prawa i filozofii na uniwersytetach w Anglii i Padwie. Chociaż  od dzieciństwa interesował się sztuką wojenną, nigdy nie studiował na uczelniach wojskowych.

        Jako hetman szlachcic wyruszył w 1600 roku na bitwę o Republikę Obojga Narodów (Litwa i Polska) ze Szwecją. W 1601 roku powierzono mu dowództwo nad wojskiem Wielkiego Księstwa Litewskiego. Hetman zasłynął ze swoich osiągnięć: mimo niewielkiej liczby żołnierzy, w 1603 r. odebrał Szwedom Tartu i w następnym roku zmiażdżył wroga w pobliżu Paide (Estonia). Za te zwycięstwa w 1605 roku otrzymał tytuł hetmana wielkiego  Wielkiego Księstwa Litewskiego. Prowadził wiele słynnych bitew ze Szwedami, Moskalami i Turkami.

        Największa chwała czekała wielkiego hetmana latem 1605 roku, kiedy jego armia licząca  4000 osób , w Toops zmiażdżyła siły dowodzone przez króla Szwecji Karola IX (14 000 żołnierzy). Zwycięstwo w tej bitwie uczyniło go sławnym w całej Europie i poza nią: gratulacje przesłali mu:  papież Paweł V, cesarz Rudolf II Rzymu, sułtan Ahmeda I Imperium Osmańskiego i inni. Jedwabne arrasy przedstawiające Bitwę Kircholm zostały utkane we Flandrii. Na pamiątkę tego osiągnięcia w 1606 r. w Wilnie ukazał się wiersz „Carolomachia” (dwu Karolów bitwa).

       J. K. Chodkevicius zyskał dużą sławę, gdy powstrzymał ataki Imperium Osmańskiego, które zagroziły Europie Środkowej. Dowodził wspólną armią Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego składającej się z 70 tys. żołnierzy we wrześniu i październiku 1621 r. pod Chotinem, walcząc z  220 tysiącami żołnierzy tureckich pod wodzą sułtana Osmana II. Żołnierze wytrzymali ataki tureckie i zainicjowane kontrataki. Bitwy ustały w październiku, kiedy Turcy poddali się ponosząc klęskę w walce z  Tatarami broniąc  granic Rzeczypospolitej Obojga Narodów (Litwy i Polski) i przed atakami tureckimi. To było wielkie osiągnięcie J. K. Chodkevicius.

        24 września 1621 roku, w wieku 61 lat, wielki hetman Wielkiego Księstwa Litewskiego został ranny i zmarł w oblężonym przez Turków obozie pod Chocimiem.

d) FRANCISZEK KARPIŃSKI TWÓRCA KRÓLOWEJ POLSKICH KOLĘD                      

   „BÓG SIĘ RODZI” -  Jadwiga Barcewicz

Pieśń o Narodzeniu Pańskim”, utwór Franciszka Karpińskiego, popularnie znany jako kolęda „Bóg się rodzi”, nazywana jest często królową polskich kolęd. Mało kto wie, że tekst pieśni powstał na zamówienie księżnej marszałkowej Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej (1736-1816) w Dubiecku nad Sanem. 

Kolęda, wraz z innymi utworami składającymi się na Pieśni nabożne, zabrzmiała po raz pierwszy w 1792 r. w Starym Kościele Farnym w Białymstoku.

Księżna Izabela z Czartoryskich Lubomirska była osobą niezwykle aktywną, przyjmowaną na najsławniejszych dworach Europy. Działała w polityce krajowej i międzynarodowej. Troszczyła się o swoich poddanych, ale również była mecenasem artystów, malarzy, muzyków, poetów. Podczas podróży zawsze odwiedzała teatr, operę, słuchała koncertów, kupowała      i zamawiała wartościowe dzieła sztuki. Posiadała olbrzymią kolekcję zbiorów muzycznych na zamku w Łańcucie, w skład której wchodziło ok. 400 oper. Sama grała na klawikordzie w zespole kameralnym. Jej smak i takt dostrzeżono już za jej życia. Swoje wiersze poświęcał jej na przykład znany poeta Adam Naruszewicz, autor wiersza „Bukiet’” napisanego z okazji imienin księżniczki Elżbiety Lubomirskiej (1768). 

Franciszek Karpiński (1741-1825) zetknął się z księżną podczas pobytu w Wiedniu w latach 17691770. Poświęcił jej wówczas wzmiankę w Pamiętniku. Był świetnie wykształconym poetą, zafascynowanym kulturą ludową. Pisał sielanki, wiersze miłosne, patriotyczne i religijne, dumy, elegie. Pozostawił po sobie pamiętniki, autobiografię i duży zbiór listów. Niektóre jego wiersze szybko stały się popularne, przekształciły się w pieśni. Należą do nich „Kiedy ranne wstają zorze”, „Zróbcie mu miejsce”, „Pan idzie z nieba”, oraz „Bóg się rodzi” – tak opisuje Fundacja Książąt Lubomirskich. Ta ostatnia powstała w Dubiecku podczas odwiedzin Franciszka Karpińskiego w posiadłości Krasickich.

Pieśń składa się z pięciu zwrotek, każda po osiem ośmiozgłoskowych wersów. Łańcuch oksymoronów w tekście, np. „blask ciemnieje” uwydatnia znaczenie cudu, jaki miał miejsce w  stajence. Słowa kolędy podkreśla formuła z Ewangelii św. Jana „A Słowo Ciałem się stało i mieszkało między nami”. Piąta strofa rozpoczynająca się słowami „Podnieś rękę, Boże Dziecię, błogosław  (Ojczyznę) krainę miłą” nadaje pieśni charakteru narodowego, zwrotka ta nawiązywała również do posiadłości książąt Lubomirskich.

Utwór tak poważny w treści, znacznie odróżnił ją od popularnych wtedy kolęd ludowych. Autorowi udało się połączyć wzniosłość z potocznością.

Tekst Karpińskiego już wkrótce po opublikowaniu był śpiewany, ale na różne melodie. Obecnie używana melodia, utrzymana w rytmie poloneza, przypisywana bywa Karolowi Kurpińskiemu, aczkolwiek nie wyklucza się jej ludowego pochodzenia. Według innych źródeł jest to polonez koronacyjny królów polskich jeszcze z czasów Stefana Batorego (XVI w). W pierwszej połowie XIX wieku była powszechnie znana w całej Polsce, chociaż śpiewana była, w zależności od regionu, w różnych wariantach melodycznych. 

Słowa kolędy „Bóg się rodzi”

Bóg się ̨ rodzi, moc truchleje, Pan Niebiosów obnażony! Ogień́ krzepnie, blask ciemnieje, ma granice Nieskończony. – to te słowa autora kolędy „Bóg się rodzi” wyrażają najgłębszą tajemnicę narodzenia Jezusa. Nieskończony Bóg, Stwórca nieba i ziemi, wszystkich bytów niebieskich i ziemskich przyjął postać człowieka, istoty słabej, podatnej na choroby. Tej, której istnienie jest ograniczone czasem. Ma granice Nieskończony. Wzgardzony okryty chwałą, śmiertelny Król nad wiekami.

Tu wypełniają się słowa Pisma mówiące o tym, że Słowo, które było na początku, Słowo, które było u Boga i Bogiem było, stało się ciałem.

Tak oto, kolęda „Bóg się rodzi” oddawała, oddaje i będzie oddawać największą, jedyną Prawdę o Bożym Narodzeniu. Poświadczają o tym czytania, które są zawarte w Piśmie, a które to słyszymy podczas całego dnia w kościele.

W czasie późniejszym nie obeszło się bez prób – jednej udanej – dopisania kilku wersów do kolędy. Autorem słów, które do dziś znajdują się w kolędzie, a które zostały dopisane w czasie późniejszym jest Gustaw Ehrenberg (1818–1895). W czasie Wiosny Ludów dopisał słowa, w których stara się zachęcić do walki narodowo wyzwoleńczej. Warto wspomnieć, że Gustaw Ehrenberg był synem cara z „nieprawego łoża”, jednak co istotniejsze charakteryzował go ogromny patriotyzm i miłość do Polski. Poeta ten przepełniony był bólem i tęsknotą za ojczyzną, gdyż dosłownie całe dojrzałe życie spędził jako wygnaniec na Syberii.  

Franciszek Karpiński 

Franciszek Karpiński (1741-1825), autor kolędy „Bóg się rodzi”. 

Kim był autor tej wspaniałej pieśni? Franciszek Karpiński urodził się 4 października 1741 r. w Hołoskowie na Pokuciu. Ojciec Franciszka, Andrzej pełnił obowiązki zarządcy wioski w majątku Potockich. Karpińscy byli wielodzietną rodziną niezamożnej szlachty, pieczętującej się herbem Korab.

Młody Franciszek pobierał nauki w kolegium jezuickim w Stanisławowie, a następnie kontynuował naukę w akademii jezuickiej we Lwowie, po ukończeniu której uzyskał stopień doktora filozofii i nauk wyzwolonych, a także bakałarza teologii. Przez półtora roku uzupełniał swoje wykształcenie w Wiedniu.

Po powrocie z Wiednia rozpoczął pracę guwernera na dworach magnackich. Od 1791 r. pełnił funkcję guwernera sześcioletniego księcia Dominika Radziwiłła, przebywając w Zabłudowie. W 1792 r. zrezygnował z tej posady.

Franciszek Karpiński uczestniczył w obiadach czwartkowych u króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. W Warszawie zawarł znajomość z Izabelą z Poniatowskich Branicką. Przez cztery lata (1785-1788) przyjeżdżał na okres trzech letnich miesięcy do Białegostoku, na dwór Izabeli Branickiej. W końcu osiadł w folwarku Kraśnik na skraju Puszczy Białowieskiej (powiat prużański, Białoruś). Zmarł 16 września 1825 r. w Chorowszczyźnie nieopodal Wołkowyska. Pochowany został na cmentarzu przykościelnym w Łyskowie. 

„Pieśni Nabożne” -  książka nieduża, ale bezcenna

Pierwsza znana wzmianka o pracy nad tekstami „Pieśni Nabożnych” zawiera list Karpińskiego do ks. Marcina Poczobuta z dnia 6 sierpnia 1787 r. Poeta przebywał wówczas na wakacjach w Białymstoku u Izabeli Branickiej.

Za wiersze przysłane dziękuję: przyłączam moje pieśni dla pospólstwa, które tu zrobiłem, i

śpiewać je wkrótce w kościele będą.

Do listu dołączone zostały wczesne redakcje trzech pieśni: Pieśni porannej, Pieśni podczas pracy i Pieśni wieczornej. Ukazały się one w 1792 r. w Drukarni Bazylianów Supraskich.

Drukarnia supraska działała w latach 1695-1803 przy unickim klasztorze ojców bazylianów. „Pieśni nabożne” Franciszka Karpińskiego kupiła Książnica Podlaska. To 142 starodruk w zbiorach placówki. „To bardzo ważne, że dzieła wydrukowane w drukarni ojców bazylianów w Supraślu, autorstwa Franciszka Karpińskiego, związanego z Białymstokiem poprzez wizyty na dworze Izabeli Branickiej, wróciły do naszego regionu” – podkreśla Jolanta Gadek, dyrektor Książnicy Podlaskiej im. Łukasza Górnickiego w Białymstoku. „Te utwory zostały wydane w związku z pierwszą rocznicą uchwalenia Konstytucji 3 Maja, nam udało się je zakupić w roku stulecia odzyskania niepodległości przez Białystok. Poza tym to właśnie tutaj – w stolicy województwa podlaskiego, przyznawana jest Ogólnopolska Nagroda Literacka im. Franciszka Karpińskiego. Stolica województwa, jest także stolicą jednej z najpiękniejszych i najpopularniejszych polskich kolęd. Jest to kolęda trudna, ale ten rytm i tempo poloneza, sama treść – jest tak podniosła, i myślę, że dla wielu polskich rodzin ta kolęda wiele znaczy”.

„Kolęda wiele znaczy też dla Białegostoku. Po raz pierwszy, drukiem, wraz z całym wydaniem „Pieśni Nabożnych” ukazała się w klasztorze ojców Bazylianów w Supraślu. I po raz pierwszy ponad 220 lat temu – w białostockim starym Kościele Farnym, zabrzmiała.  Nie tylko w Białymstoku, ale w całej

Polsce – wspaniała, piękna kolęda „Bóg się rodzi” – to nasza duma lokalna”, mówił Lechowski dyrektor Muzeum Podlaskiego. „Historia tej jednej z najpiękniejszych polskich kolęd jest ściśle związana z Białymstokiem i nawiązuje do dziejów Polski ale niewiele osób potrafi coś o niej powiedzieć. Na szczęście lepiej niż z historią jest ze śpiewaniem.”

Źródła:

Szymańska I., W poszukiwaniu Arkadii. Związki Franciszka Karpińskiego z Podlasiem, [w:] Bibliotheca Mundi. Studia bibliologiczne ofiarowane Janowi Leończukowi, Białystok 2016, s. 571-579.

Sobol R., Franciszek Karpiński, Warszawa 1987.

Korespondencja Franciszka Karpińskiego z lat 1763-1825, Wrocław 1958, s. 30-33.

Sobol R., Pierwodruk „Pieśni nabożnych” Karpińskiego, „Pamiętnik Literacki”, 1958, nr 2, s. 505514. 

Książnica Podlaska  fot. Bogusława Maleszewska-Oksztol  oprac.ak 

e) BIAŁOSTOCZANIN - LUDWIK ZAMENHOF  -  Nina Pietuchowska

15 grudnia 2020 r. obchodziliśmy 161 rocznicę urodzin jednego z najbardziej rozpoznawalnych na całym świecie białostoczan – Ludwika Łazarza Zamenhofa. Jego dzieło, język międzynarodowy - esperanto jest znany na całym świecie. Kołyską tego języka był wielonarodowy, wieloreligijny, wielokulturowy Białystok z XIX wieku, pełny zaś rozwój języka nastąpił w Warszawie, z której esperanto wyruszyło w świat. Esperanto nie jest własnością żadnego państwa, narodu. Należy do wszystkich ludzi na całym świecie. Jest językiem pokoju, przyjaźni, zrozumienia, braterstwa. Ułatwia kontakty międzyludzkie, pozwala na lepsze zrozumienie życia w innych krajach. Wszyscy białostoczanie i mieszkańcy Polski powinni być dumni z tego syna polskiej ziemi.

31 października 2014 r. język esperanto został wpisany na listę niematerialnego dziedzictwa Polski.

Wiek XIX był okresem szybkiego rozwoju i wzrostu liczby mieszkańców Białegostoku, który znajdował się wówczas w zaborze rosyjskim. Dzięki swemu położeniu i sytuacji politycznej w regionie, zaczął się w mieście rozwijać przemysł włókienniczy. Początkowo zakłady były w rękach Niemców, którzy przenieśli się tu, z maszynami i pracownikami, z okolic Łodzi. Stopniowo powstawały zakłady, których właścicielami byli chrześcijanie i Żydzi. Potrzebni do nich pracownicy przybywali z różnych części Imperium Rosyjskiego. Białystok stał się dzięki temu miastem wielonarodowym, wieloreligijnym, wielojęzy-cznym.

Nie tylko oni byli potrzebni w mieście, ale też różni specjaliści od handlu, transportu, budownictwa, oświaty, rzemiosła, zaopatrzenia przemysłu i ludności, finansów, lekarze. Niezbędne też było wojsko, policja i inne służby.   

Wielojęzyczność miasta szczególnie dało się zauważyć w każdy czwartek, gdy na cotygodniowy rynek pod ratuszem zjeżdżali ludzie z okolicznych i dalszych miejscowości. Język polski przeplatał się tu z żydowskim, rosyjskim, niemieckim, białoruskim, ukraińskim. Język rosyjski był językiem obowiązkowym, urzędowym, jednak nie wszyscy go znali.

Do tego rozwijającego się miasta z Tykocina, w poszukiwaniu lepszych warunków do życia, prawdopodobnie w 1857 roku przybyła rodzina Zamenhofów – Fabian z dwoma synami: Józefem i Mordechajem. Zamieszkali w drewnianym domu przy ulicy Zielonej niedaleko od ratusza. Ojciec i starszy syn zajmowali się handlem, natomiast Mordechaj wybrał karierę nauczycielską. Był nauczycielem arytmetyki i języka niemieckiego w bogatej białostockiej rodzinie Zabłudowskich. Później założył prywatną szkołę dla dziewcząt żydowskich. 

W 1858 roku młody, 21-letni nauczyciel ożenił się z 18-letnią Libą Sofer, córką żydowskiego handlowca. Mieszkali razem z ojcem, który niedługo potem zmarł. Józef ze swoją rodziną mieszkał już oddzielnie. 

W tym drewnianym domu (zdjęcie powyżej), na pierwszym piętrze, 15 XII 1859 urodził się przyszły twórca esperanta Lejzer (Łazarz), później nazywany Ludwikiem. Malutki Lejzer, ukochane dziecko matki, był chłopcem chorowitym. Od wczesnego dzieciństwa musiał nosić okulary. Urodziło się tu jeszcze siedmioro rodzeństwa, z których troje zmarło.

Na utrzymanie rodziny pracował tylko ojciec, matka zajmowała się domem i dziećmi. Prawdopodobnie na placu pod ratuszem Lejzer usłyszał inne języki i zobaczył problemy, jakie dla sprzedających i kupujących stwarzał brak wspólnego języka. Być może na placu pierwotnie bywał z matką, która robiła tam zakupy, a potem już sam biegał obejrzeć to, co działo się na rynku.  

Czy już wtedy w jego głowie zakiełkowała myśl o konieczności stworzenia nowego języka? W wieku około 10 lat stworzył tragedię pod tytułem „Wieża Babel”, która nie zachowała się do naszych czasów. 

Lejzer uczył się w domu pod kierunkiem ojca, poznał język niemiecki, rosyjski. Znał już jidysz i hebrajski. 

Po zdaniu egzaminu wstępnego do Szkoły Realnej, rozpoczął w niej naukę w 1872 roku. Niestety, z powodu złego stanu zdrowia musiał ją przerwać i rozpocząć ponownie w 1873 roku.  

Ojciec widział lepsze perspektywy dla swojej rodziny w Warszawie, była już tam jego siostra z rodziną. Dzieci miałyby tam lepsze możliwości nauki i studiowania. W grudniu 1873 roku rodzina Mordechaja przeniosła się do Warszawy, gdzie Lejzer rozpoczął naukę w gimnazjum klasycznym. Ojciec, po uzyskaniu dyplomu germanisty na Uniwersytecie Warszawskim, zaczął nauczycielską karierę w Warszawie. Miał też różne zajęcia dodatkowe, aby utrzymać liczną rodzinę. W Warszawie urodziło się jeszcze troje dzieci. Chyba ta liczna gromadka rodzeństwa przyczyniła się również do zamiarów Ludwika o utworzeniu nowego języka. 

W czasie nauki gimnazjalnej Lejzer tworzył podstawy nowego języka, popierała go matka, ojciec był przeciwny. Po ukończeniu gimnazjum pierworodny Zamenhofów chciał studiować lingwistykę. Ojciec nie wyraził na to zgody, widział dla syna w przyszłości karierę lekarską. Gimnazjum Lejzer ukończył z bardzo dobrymi wynikami, na studia medyczne wyjechał do Moskwy. Po roku wrócił do Warszawy, gdzie je ukończył. Specjalizację z okulistyki robił w Wiedniu. Praktykę lekarską rozpoczął w Wejselach na Litwie, potem pracował w Płocku.

W Warszawie poznał Kejlę (Klarę) Silbernik z Kowna. Urodziła się w zamożnej rodzinie żydowskiej jako córka Aleksandra (1832–1906) i Gołdy Silberników. Zamenhofa poznała w 1886 w domu szwagra, doktora Lewity. 30 marca 1887 zaręczyli się, a 9 sierpnia tego samego roku wzięli ślub. Z tego związku urodziło im się troje dzieci: Adam (1888–1940), Zofia (1889–1942) i Lidia (1904–1942). Wszyscy byli esperantystami. Ludwik, aby utrzymać rodzinę, próbował znaleźć pracę w Chersoniu i Grodnie. Wrócił jednak do Warszawy, gdzie dzielił swój czas na pracę lekarza okulisty, działalność esperancką, tłumacza na esperanto oraz rodzinę.  

Młody zięć tak przypadł do gustu teściowi, że pozwolił na użycie połowy posagu córki na wydanie podręcznika nowego języka. Ukazał się 26 lipca 1887 roku. Data ta jest uznawana za datę powstania nowego języka. Podręcznik miał 40 stron i mały słowniczek zawierający nieco ponad 900 rdzeni słów, miał tytuł: „Język międzynarodowy, przedmowa i kompletny podręcznik”. Jego autor użył pseudonimu DR ESPERANTO. Słowo esperanto  zostało później użyte jako nazwa języka, oznacza ono: mający nadzieję. 

Nowy język wyruszył w świat, wszędzie są chętni do jego nauki. W porównaniu do języków narodowych jest o wiele łatwiejszy. Jest językiem sztucznym, utworzonym na bazie języków europejskich. Nie jest językiem martwym, jak sądzą niektórzy. Ma swoją kulturę, ciągle się rozwija. Pierwszą rozmowę w języku esperanto przeprowadził z jego autorem Antoni Grabowski, znany polski lingwista, językoznawca. Od roku 1905 odbywają się Światowe Kongresy Esperanto. 

W świecie esperanckim Lejzer używał imienia Ludwik i obecnie dla wszystkich jest on Ludwikiem Łazarzem Zamenhofem. Był nominowany ośmiokrotnie do Pokojowej Nagrody Nobla (1907, 1909, 1910, 1913, 1914, 1915, 1916, 1917).

Zmarł na serce 14 kwietnia 1917 roku w Warszawie. Jest pochowany na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej w Warszawie (patrz zdjęcie poniżej). 

W 2000 roku białostoccy czytelnicy „Gazety Wyborczej” wybrali Ludwika Ł. Zamenhofa Białostoczaninem XX wieku, a czytelnicy „Gazety Współczesnej” Podlasianinem XX wieku. Zielona gwiazdka jest symbolem esperantystów, a kolor zielony jest kolorem nadziei.   

Bibliografia:

Korżenkow A., La vivo, verkoj kaj ideoj de d-ro L.L. Zamenhof

Banet-Fornalowa Z., La familio Zamenhof Zdjęcia z Wikipedii  

 f)  ESPERANTO, JĘZYK STWORZONY PRZEZ  LUDWIKA ZAMENHOFA -                 

      Jadwiga Barcewicz 

Rok 1889 był niezwykle ważny dla upowszechniania międzynarodowego  języka (lingvo internacia), zwanego esperantem, bowiem zaczęło wówczas  wychodzić pierwsze czasopismo “La Esperantisto” w Norymberdze. Powstały także pierwsze kluby zwolenników języka. Wreszcie przyszedł sukces – w 1905 roku w Boulogne-sur-Mer we Francji odbył się I Światowy Kongres Esperanta. Paryż przywitał Dr. Esperanto czyli L. Zamenhofa rozświetloną na jego cześć wieżą Eiffla. Ludwik Zamenhof został również odznaczony Orderem Legii Honorowej. 

 Rodzina Zamenhofa i Alfred Michaux (Francuz) na Pierwszym Światowym Kongresie Esperanta w

1905 roku. (zdjęcie z Wikipedii angielskiej)

Kolejne światowe kongresy umacniły i rozpowszechniły język esperanto na całym świecie. W 1908 r. roku powstał Światowy Związek Esperantystów (Universala Esperanto-Asocio). Wydawało się, że idea esperanta połączyła ludzi z różnych krajów i kontynentów i że marzenie Ludwika Zamenhofa, które narodziło się pod białostockim ratuszem, nareszcie się ziściło.

Jednak w 1907 roku grupa Francuzów na czele z Luisem de Beaufront doprowadziła do rozłamu w ruchu esperanckim i utworzenia odmiany esperanta, języka „ Ido”(Potomek ) czyli powiązania go z narodem żydowskim. W 1912 roku podczas Światowego Kongresu w Krakowie Ludwik Zamenhof zrezygnował ze swej roli „przywódcy ruchu esperanckiego”. Tylko w ten sposób mógł poświęcić się swojej idei jednoczenia ludzkości, nie narzucając jej esperantystom. W 1914 roku odmówił przystąpienia do Żydowskiej Ligi Esperantystów twierdząc: „Jestem pewien, że wszelki nacjonalizm jest największym nieszczęściem, a celem wszystkich ludzi powinno być tworzenie zgodnej ludzkości.”. W jego rozumieniu język ten miał służyć nie wybranym narodom a jednoczeniu całej ludzkości.

Kolejne światowe kongresy umocniły i rozpowszech-niły język esperanto na całym świecie. Wydawało się, że idea zawarta w esperancie, w tym tolerancja na różnorodność kulturową i połączyła ludzi z różnych krajów i kontynentów i, że marzenie Ludwika Zamenhofa, to które narodziło się pod białostockim Ratuszem nareszcie się ziściło.

Język esperanto

Język esperanto jest używany od 129 lat. Esperanto to z założenia język uniwersalny, łatwy do nauczenia się bez względu na różnice kulturowe i narodowościowe

Współcześnie językiem esperanto na świecie posługuje się około dwa miliony ludzi. Audycje w języku esperanto nadaje np. Radio Watykańskie, a UNESCO wydało rezolucję wspierającą ten język.

Esperanto określany jest jako język o wybitnie łacińskim i germańskim słownictwie. Pierwszy podręcznik zawierał 16 reguł gramatyczno-słowotwórczych, zestaw około 1000 słów i tłumaczenia (m.in. modlitwy Ojcze nasz). 

Ten stworzony sztucznie język szybko zaczął żyć własnym życiem i stał się podstawą do konsolidacji rosnącej grupy posługujących się nim osób. Językiem esperanto posługują się przede wszystkim jego miłośnicy, zrzeszający się na całym świecie w klubach esperanckich, ale w żadnym z państw na świecie esperanto nie zostało uznane za język urzędowy.

W oparciu o esperanto na przestrzeni ponad 130 lat społeczność esperantystów wykształciła charakterystyczny, oparty na ideach Zamenhofa, światopogląd, a także zestaw zwyczajów, tradycji, zasób literatury, symbolikę, a nawet swoistą mitologię. Powstało i nadal funkcjonuje wiele organizacji i związków ułatwiających utrzymywanie kontaktu i wspieranie się w działaniach związanych z nauką i promocją esperanta oraz idei ogólnoludzkiego porozumienia związanych z tym językiem. Wśród esperantystów wykształciła się silna identyfikacja i więzi grupowe, które wykraczają ponad świadomość tożsamości narodowej czy etnicznej. Fakt bycia esperantystą jest równoznaczny z wyznawaniem określonych ogólnoludzkich wartości i poglądów o łączeniu ludzi, w tym tolerancję.

Do stałych tradycji esperanckich należ doroczne Światowe Kongresy Esperanta, odbywające się co roku w innym kraju oraz Artystyczne Konferencje „ARKONES” w Poznaniu. Do esperanckiej tradycji należy także kultywowanie pamięci o twórcy języka, o dawnych środowiskach esperanckich i ich wkładzie w rozwój esperanckiej kultury. W trakcie spotkań esperanckich praktykuje się śpiewanie hymnu esperanta, wygłaszanie przemówień i opowieści wspomnieniowych czy anegdot środowiskowych. Także pogrzeby esperantystów przebiegają w charakterystyczny sposób, z pożegnaniem wygłoszonym w języku esperanto z użyciem esperanckiej flagi. Za święta esperanckie uznać można wydarzenia poświęcone Ludwikowi Zamenhofowi - dzień urodzin (15 grudnia) i śmierci (14 kwietnia).

W języku esperanto wykształciły się idiomy, zwroty i powiedzenia, które niosą w sobie wartości kultury esperanckiej i specyfiki środowiskowej. Przykładem może być sformułowanie grzecznościowe „Samideano”, tłumaczone jako „Współideowiec”. Istnieje także bogata literatura, tworzona w języku esperanto. Esperancka mitologia zawiera w sobie przede wszystkim stereotypowe wyobrażenia o roli i możliwościach esperanta, przesadne podkreślanie łatwości języka czy wiara w „fina venko” - końcowe zwycięstwo, czyli powszechne wprowadzenie esperanta w kontaktach międzyludzkich.

Kultura esperancka obejmuje także rytuały i symbole wspólnotowe tworzące i podtrzymujące esperancką tożsamość. Symbole esperanckie to przede wszystkim godło (zielona pięcioramienna gwiazda), hymn („La Espero” - Nadzieja) i flaga oraz kolor nadziei - zieleń. Inne symbole to kontury świata (światowy zasięg języka), uścisk dłoni (przyjaźń), wieża Babel (niemożliwość porozumienia się) i drzewo oznaczające wzrost. Symbole te stosowane są na wielu przedmiotach codziennego użytku i na przedmiotach pamiątkowych. 

Sformułowanie wniosku o wpis „Języka esperanto jako nośnika kultury esperanckiej” na polską krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego zostało poprzedzone konsultacjami społecznymi, które zaowocowały wieloma głosami poparcia tej inicjatywy zarówno ze strony samych esperantystów jak i sympatyków esperanta. Język esperanto został wpisany na polską krajową listę dziedzictwa kulturalnego w 2014 roku.

Ludwik Zamenhof  w przestrzeni Białegostoku

1.    Na cześć twórcy uniwersalnego języka esperanto organizowane są Białostockie Dni Zamenhofa. Impreza ta odbywa się corocznie w okolicy 15 grudnia, kiedy to przypada rocznica urodzin twórcy języka esperanto. Z tej okazji odbywają się spotkania , występy artystyczne i kongresy esperantystów, występy, itd..

2.    Centrum im. Ludwika Zamenhofa – miejska instytucja kultury utworzona w Białymstoku przy ul. Warszawskiej 19 na wniosek Prezydenta Miasta Białegostoku z okazji organizacji w mieście 94-tego Światowego Kongresu Esperanto w dniach od 25 lipca do 1 sierpnia 2009 roku.

3.    W klimacie XIX -wiecznego, żydowskiego Białegostoku funkcjonuje stała wystawa w Centrum im. Ludwika Zamenhofa pt. „Białystok młodego Zamenhofa” w formie nowoczesnej, interaktywnej ekspozycji.

4.    Miejsca w Białymstoku związane z Ludwikiem Zamenhofem:

•     Tablica upamiętniająca miejsce urodzin - ul. L. Zamenhofa,

             •     Pomnik L. Zamenhofa znajdujący się na skwerze pomiędzy ul. Malmeda i Białówny oraz

                  metalowa postać Zamenhofa w wieku szkolnym przy Rynku Kościuszki. 

                •     Murale związane z esperanto , ul. Zamenhofa 26.

•     W roku 1988 dr Ludwik Zamenhof został patronem nowo zbudowanego Dziecięcego Szpitala Klinicznego przy ul. Waszyngtona 17.

•     Szlak Esperanto i Wielu Kultur. Jest to kilkanaście tematycznych tablic rozmieszczonych w centrum miasta przy ważnych miejscach związanych z esperantem i jego twórcą oraz z wielokulturowością i historią miasta. Na tablicach umieszczono zdjęcia obiektów oraz opis historyczny w trzech językach: polskim, esperanto i angielskim, oraz informację w alfabecie

Braille’a. 

5. Białostockie Towarzystwo Esperantystów

2 grudnia 1990 ponownie (wcześniej też istniało) założono Białostockie Towarzystwo   Esperantystów. Dzięki staraniom Fundacji Zamenhofa i miejscowych miłośników esperanta odnowiono budynek dawnej synagogi „Piaskower” przy ul. Pięknej 3. Do roku 1999 działało tam Centrum Kultury i Turystyki im. Ludwika Zamenhofa. Od roku 2000 w budynku znajduje się siedziba Białostockiego Towarzystwa Esperantystów i Fundacji Zamenhofa. Główną działalnością organizacji jest popularyzacja esperanta w Białymstoku i regionie, organizowanie kursów języka na wszystkich poziomach oraz corocznych Białostockich Dni Zamenhofa. Wolontariusze Towarzystwa prowadzą także spotkania Białostockiej Kawiarni Językowej. Towarzystwo było krajowym przedstawicielem Światowego Związku Esperantystów w czasie organizowania Światowego Kongresu Esperanto w roku 2009, z okazji 150-tej rocznicy urodzin doktora Ludwika Zamenhofa.

 Źródła: 

1. https://bialystoksubiektywnie.com/blog/2018/12/15/ludwik-zamenhof-esperanto/

2.    Vikipedia (polska i angielska)

3.    „Język esperanto jest używany od 129 lat. Stworzył go Polak. ”Marcin Walków

                    4.    Strona internetowa Białostockiego Towarzystwa Esperantystów